Η αρχιτεκτονική και η πόλη στην αυγή της νέας δεκαετίας

Σε μια προσπάθεια να διατυπώσουμε καθημερινές σκέψεις και συλλογισμούς που αφορούν την αρχιτεκτονική και το απέραντο πεδίο ενδιαφέροντός της, χρειάζεται να καταφύγουμε σε απλές διαπιστώσεις που διεγείρουν ορισμένα στοιχειώδη ερωτήματα. Μέσα από μια απόπειρα κατανόησης του παρόντος, καθοδηγούμαστε μοιραία την αναζήτηση του παρελθόντος, και τότε μας γεννιέται η ανάγκη να σκιαγραφήσουμε το μέλλον. 

Η δεκαετία που αφήνουμε πίσω, μας κληροδοτεί ένα σημαντικό πλούτο σε σχέση με τον πειραματισμό και την εξέλιξη της συνθετικής διαδικασίας στην αρχιτεκτονική. Με αφετηρία ίσως το μουσείο Guggenheim  στο Μπιλμπάο, του αμερικανού αρχιτέκτονα Frank O. Gehry (1998), τα τελευταία δέκα χρόνια η αρχιτεκτονική ακολούθησε μια πορεία πολυδιάστατη και ταχύτατα μεταβαλλόμενη. Δίνοντας έμφαση στη δημιουργική φαντασία, στην απελευθερωμένη σκέψη και στη γενικότερη απομάκρυνση από τα εκμαγεία των «συσκευασμένων» στιλ και κινημάτων, η σύγχρονη αρχιτεκτονική επεξεργάστηκε έννοιες και ιδιότητες που άλλαξαν την αντίληψη μας περί του δομημένου χώρου. Επαναπροσδιόρισε τη σημασία της σε σχέση με την ανάπτυξη της πόλης και διεύρυνε το λεξιλόγιο του σχεδιαστικού εργαστηρίου.

Το μουσείο Guggenheim, δεν είναι απλώς ένα καινοτόμο κτίριο, συνιστά τη πρώτη χειρονομία της εντατικοποιημένης προσπάθειας του Μπιλμπάο να μετατραπεί από μια βιομηχανική πόλη σε πτώχεψη σε μια νέα οικονομία των υπηρεσιών. Σε μια πρόσφατη σχετική παρουσίαση του κ. Ibon Areso, στο Διεθνές Φεστιβάλ Αρχιτεκτονικής της Βαρκελώνης, αντιπρόσωπου του δημαρχείου της πόλης, έγινε σαφές ότι η πόλη άλλαξε την εικόνα της επενδύοντας σε μια αρχιτεκτονική που θα προωθόυσε την τέχνη, τις υπηρεσίες και εν τέλη τον τουρισμό. Η παρουσίαση μαρτυρούσε πως την πόλη έσωσαν από τον οικονομικό και κοινωνικό μαρασμό με τα υλοποιημένα έργα τους οι διεθνούς φήμης αρχιτέκτονες F. O. Gehry, S. Calatrava, A. Siza, N. Foster, Z. Hadid. Τα έργα τους οδήγησαν στην αειφόρο και βιώσιμη πλέον ανάπτυξη της πόλης που σήμερα αποτελέι πρότυπο πολεοδομικής αναδιάρθρωσης και προβάλεται διεθνώς.

Γενικότερα, ο επαγγελματικός ζήλος και η έμφαση στις λεπτομέρειες, επέτρεψε παγκοσμίως σε πολλούς αρχιτέκτονες να διακριθούν για τις καινοτομίες των έργων τους και για τη συνεχή συνεισφορά τους στην εφαρμογή και ανάπτυξη νέων κατασκευαστικών τεχνικών, οικοδομικών υλικών, αλλά και κτιριακών μορφών. Αξιοποιώντας τις προηγμένες πλέον δυνατότητες των προγραμμάτων σχεδιασμού CAD (Computer Aided Design)  και άλλων τεχνολογικών μέσων, εφαρμόστηκαν στην πράξη και με ακρίβεια μια σειρά από πολύπλοκες μορφές και εγκαταστάσεις, όπως σύνθετες επιφάνειες, πρισματικοί όγκοι, οργανικά και παραμετρικά μοτίβα κα. Η κατασκευαστική πρόκληση σταδιακά οξύνθηκε και αναζοπύρωσε την έρευνα γύρω από τα υλικά και τις μεθόδους κατασκευής, καθιστόντας υλοποιήσιμα έργα που σε προηγούμενες εποχές φάνταζαν ουτοπικά.

Μια ματιά στη συλλογή έργων σύγχρονης αρχιτεκτονικής των τελευταίων δέκα χρόνων των εκδόσεων Tashcen, «Architecture Now>», μπορεί να εντυπωσιάσει τον καθένα  μέσα από την πληθώρα υλοποιημένων συνθετικών σκέψεων και τον σχεδιαστικό πλούτο που αφορούν έργα ποικίλης κλίμακας και χρήσης. Η κυρίαρχη παρουσία σε αυτού του είδους των εκδόσεων φωτογραφιών και τρισδιάστατων φωτορεαλιστικών αποικονίσεων έναντι των σχεδίων (κατόψεις, τομές, λειτουργικά διαγράμματα κτλ),  αναδεικνύει τη δύναμη της εικόνας, δεν παύει πάντως να ενεργοποιεί τον προβληματισμό σχετικά με την κατανόηση των έργων από τον αναγνώστη. 

Σε μια δεύτερη ανάγνωση, παρ' όλα ταύτα, αυτού του τύπου ο σχεδιαστικός οργασμός έτεινε να ωθεί τη διεθνή αρχιτεκτονική όλο και περισσότερο προς το design την φλύαρης επινοητικότητας, τη κατασκευή προς τις μεγάλες και άσκοπες δαπάνες και την αντίληψη του δομημένου χώρου να διαμορφώνεται μέσα από τις γυαλιστερές σελίδες των περιοδικών. Φημισμένοι αρχιτέκτονες που κινούν τα ηνία της πρωτοπορίας στο παγκόσμιο «τερέν», ώθησαν την αρχιτεκτονική στην αναζήτηση όλο και πιο ''αστραφτερών'' και συνάμα δαπανηρών λύσεων, ανάγοντας σε αρκετές περιπτώσεις το τελικό αρχιτεκτονικό έργο σε μια ιδεατή κατάσταση τελειότητας στην οποία ο άνθρωπος διατηρεί δευτερεύοντα ρόλο. Η αρχιτεκτονική άρχισε σταδιακά να ανταγωνίζεται την αίγλη και το εφήμερο της μόδας. Η ήρεμη σκέψη μετουσιώθηκε σε αγώνα εύρεσης του καινοτόμου, του πρωτάκουστου- ουκ ολίγες φορές του εντυπωσιακού 'τίποτα'.

Όσοι αρχιτέκτονες κατάφεραν να βρούν το σχεδιαστικό ύφος που θα τους καθιερώσει, συγκέντρωναν τα φώτα στην καινοτόμα κατά τα άλλα προσωπική τους προσέγγιση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μια αμφισβητούμενη ελιτ διασημοτήτων. Θα μπορούσε κάποιος να συλλογιστεί, κατά πόσο είναι αναγκαία και χρήσιμη για τον κλάδο μια τέτοια εξέλιξη; 

Υπό αυτήν την έννοια, μοιάζει απλοϊκό το να πιστεύουμε ότι μια ομάδα πέντε εκκεντρικών αρχιτεκτόνων έφερε στο Μπιλμπάο μια σωτηρία την οποία δεν θα μπορούσε να την προσφέρει λόγου χάρη το ίδιο της το δυναμικό σε γηγενή γραφεία αρχιτεκτόνων. Είναι κατά πάσα δυνατότητα ανώφελο να ελπίζουμε ότι δίνοντας το λόγο σε πέντε μόνο καθιερωμένους αρχιτέκτονες, θα λύσουμε τα χωρικά προβλήματα μιας πόλης, χωρίς να φιμώνουμε ταυτόχρονα εκατοντάδες άλλους επαγγελματίες που έχουν λόγο και αξίζει να τον ρίξουν στο τραπέζι. Το στέγαστο του Calatrava, αντίστοιχα,  μπορεί να στόλισε πετυχημένα την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, αλλά ποτέ δεν έδωσε κάποια απάντηση στα αναρίθμιτα χωρικά προβλήματα που ταλαιπωρούν την πόλη ή στον τοπικό αρχιτεκτονικό προβληματισμό.

Το κύμα του ρηχού σχεδιαστικού εντυπωσιασμού δεν μπορούσε παρά να συμπαρασύρει και τις σχολές αρχιτεκτονικής. Αξίζει να σημειώσουμε τη διαπίστωση πως βρισκόμαστε σε μια εποχή που ο φοιτητής της αρχιτεκτόνικής, αμελεί να εντρυφήσει στην ουσία της τέχνης του. Αρκείται στο να αισθάνεται designer (σχεδιαστής), ενώ δεν καταφέρνει να καταστεί μηχανικός. Γιατί ο φοιτητής αποτελεί το πιο ανήσυχο και ανιδιοτελώς αντιδραστικό κομμάτι του κοινωνικού παζλ, κουβαλάει στους ώμους του τις ελπίδες για το μέλλον και γι' αυτό φέρει ευθύνες. Γιατί ο μηχανικός σκέπτεται και δουλεύει πρώτα με τα χέρια, αντιλαμβάνεται με τις αισθήσεις, προβληματίζεται και μπορεί να κρίνει, δεν εντυπωσιάζεται, αλλά απορρίπτει, πειραματίζεται, εμπλουτίζει την εμπειρία. Το τελικό αποτέλεσμα μιας αρχιτεκτονικής πρότασης αφήνεται ελεύθερο στη δημιουργικότητα του, «(...) με τη διάταξη των μορφών, ο αρχιτέκτονας υλοποιεί μια τάξη που είναι καθαρή δημιουργία του πνεύματός του» θα γράψει το 1923 ο Le Corbusier (βιβλιογρ. 2^ο , σελ. 4).

Αλήθεια, πόσο πιο αποκαρδιωτική θα μπορούσε να είναι η θέα φοιτητών αρχιτεκτονικής από την εικόνα που παρουσίασαν σε μια διάλεξη του Mario Botta σε αμφιθέατρο πανεπιστημίου της Ιταλίας, όταν αρκούνταν στο να χειροκροτούν και να συρρέουν για ένα αυτόγραφο;  Καμμία απορία, καμμία ερώτηση, καμμία κριτική στάση, κανένας προβληματισμός. Βουβή και άτονη παρακολούθηση, σαν να βλέπεις τηλεόραση βυθισμένος στον καναπέ σου.

Σε πλήρη αντιδιαστολή, παρ' όλα ταύτα, με την τηλεόραση, της παθητικής παρακολούθησης, της μονόδρομης επικοινωνίας και του μονόλογου, το διαδίκτυο αποδεικνύεται σταδιακά το νέο χρήσιμο εργαλείο στο τεχνολογικό εργαστήρι. Με την αλληλεπίδραση των χρηστών, την εύκολη πρόσβαση και την παγκόσμια εμβέλεια, φαντάζει υπέρμαχος του διαλόγου. Εξελίχθηκε πολύ γρήγορα σε ένα δίαυλο επικοινωνίας που προσφέρει και στα μικρότερα  αρχιτεκτονικά γραφεία την δυνατότητα να προωθήσουν το έργο τους με ελεύθερο και δημιουργικό τρόπο, ενώ εμφύσησε στους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς τη διεθνή εμβέλεια της ανταλαγής των ιδεών. Το βιβλίο υστερεί σε όγκο και ευκολία διάδοσης της πληροφορίας του έναντι του pdf, το συμβατικό χειρόγραφο γράμμα ταξιδεύει πλέον διαδυκτιακά στην άλλη άκρη του κόσμου σε δέκατα του δευτερολέπτου. Η αρχιτεκτονική περνάει στη ψηφιακή πραγματικότητα και κάνει το γύρω του κόσμου, διαδίδει τα μηνύματα και διευρύνει το διάλογο με πρωτόγνωρη ορμή.

Εντούτοις, η τάση προς την παγκοσμιοποίηση, κάποτε δειλά διατυπωμένη σε φουτουριστικά μανιφέστα, σήμερα τρέχει πάνω σε άξονες μη σαφώς προσδιορισμένους. Η συζήτηση γύρω από τη διατήρηση των πολιτισμικών αρετών των λαών αποδείχτηκε βραδύτερη από τις επεκτατικές τάσεις της οικονομίας. Το Διεθνές Στυλ των δεκαετιών του 50' διαδέχεται στα τέλη της δεκαετίας των 00΄ το Κίνημα της Οικολογίας και της Αειφορίας. Ξάφνου τα βαριά σύννεφα της αρχιτεκτονικής ξεκίνησαν να βρέχουν υποσχέσεις και οράματα, βασισμένα σε ένα νέο μοντέλο  σκέψης και πρακτικής, συνιφασμένο με την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και με μια νέα σχέση αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με το φυσικό τοπίο και την τεχνιτή παρουσία του στον αστικό χώρο.

Μένει να δούμε με ποιον τρόπο θα μεταφραστεί η νεροποντή των φωτοβολταϊκών, των φυτεμένων δωμάτων και της πράσινης φλυαρίας σε απλή αρχιτεκτονική καθομιλουμένη, πως τα οράματα θα δώσουν ποιτικές απαντήσεις στα νέα καίρια προβλήματα που δημιουργούν οι αλλαγές των καιρών.     

Πλέον στον ελλαδικό χώρο, βρισκόμαστε σε ένα κομβικό σημείο, όπου η ανεργία αυξάνεται με γοργούς ρυθμούς και  η οικοδομική δραστηριότητα μαραζώνει δραματικά. Οι αρχιτέκτονες χάνουμε με την πάροδο του χρόνου την ουσιαστική επαφή με το αντικείμενο. Αυτήν την επαφή που μας φέρνει κοντά στο σύνολο, που μας θέτει στην υπηρεσία του απλού κόσμου. Θεωρούμαστε όλο και περισσότερο είδος πολυτελείας, ενώ ο λόγος μας τείνει να γίνει ξύλινος σαν των πολιτικών. Ο αγώνας για τα επαγγελματικά δικαιώματα των αρχιτεκτόνων δεν έχει αρχίσει πολλά χρόνια τώρα. Οι αναθέσεις μεγάλων έργων μέσω ανοιχτών αρχιτεκτονικών διαγωνισμών αποτελούν ακόμα την εξαίρεση και όχι τον κανόνα. Η πτωχή μίμιση των έργων της «ανεπτυγμένης» Δύσης οδηγεί πιθανώς σε μια «υπανάπτυκτη» Ανατολή. Ο κατεξοχήν επαγγελματίας στην οργάνωση του χώρου και το σχεδιασμό του κτισμένου περιβάλλοντος, αδυνατεί σήμερα να προσδώσει απλές σχεδιαστικές λύσεις σε προβλήματα που ενισχύονται από την οικονομική ύφεση.

Η ελληνική πόλη ασφυκτυά, πυκνοδομημένη και βεβιασμένα (κακο)σχεδιασμένη, μετρά τον πληθυσμό της σε αυτοκίνητα και δευτερευόντως σε κατοίκους. Περισσότερο, όμως, την πονά που κανένας δεν την σκέφτηκε και δεν τη σκέφτεται πραγματικά. Όλοι ασελγήσαμε πάνω της σε βάθος χρόνου για να ικανοποιήσουμε την ανάγκη μας σε πολυκατοικίες. Σαφώς είναι η ώρα που σαν αρχιτέκτονες χρειάζετε να γκρεμίζουμε, και πριν ακόμα αρχίσουμε να σχεδιάσουμε το επόμενο κτίριο, ας μάθουμε να συνθέτουμε το κενό, μιας και το έχουμε τόσο πολύ ανάγκη.

Το νέο μοντέλο ζωής της επόμενης δεκαετίας δεν χωράει μέσα του τα πρότυπα του καταναλωτικού υπνοτισμού και της πτωχής πολυτέλειας. Είναι στραμμένο προς πιο ανθρώπινες και προσιτές επιλογές στη ψυχαγωγία και στις καθημερινές δραστηριότητες, ενώ εστιάζει στο κομμάτι της τεχνολογίας που πραγματικά προσφέρει λύσεις σε καθημερινά προβλήματα, σε συνάρτηση πάντα με τον παράγοντα φυσικό περιβάλλον. Το δίδαγμα της οικονομικής ύφεσης είναι σαφές και αποδεικτικό των πολλαπλών εσφαλμένων επιλογών του κοινωνικού συνόλου κατά τα τελευταία χρόνια. Υπό αυτή την έννοια, η οικονομική ύφεση στα τέλη της δεκαετίας του 00' θα μπορούσε να είναι η στέραιη βάση για μια νέα αρχή στην δεκαετία του 10'. Μια νέα αρχή συνεπάγεται αναπόφευκτα νέα οράματα, νέες προσεγγίσεις, νέες απαντήσεις σε ερωτήματα που τίθενται στη βάση προβλημάτων που έχουν διατυπωθεί με σαφήνεια.

Όμως πόσο δύσκολο είναι να προτείνεις πραγματικά χρήσιμες λύσεις σε μια περίοδο τόσο σημαντικών κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών; Χρειαζόμαστε αληθινά οράματα. Ο προηγούμενος αιώνας μας απέδιξε έμπρακτα την ποιοτική τους υπεροχή, σε ένα βαλκανικό πολιτικό τοπίο, το οποίο μάλλον δεν φαίνεται να αλλάζει με συμβατικότητες. 

Και κάνοντας ένα πρώτο βήμα, λόγου χάρη, στρέφουμε την πλάτη στην ανιαρή κυριακάτικη βόλτα στο εμπορικό κέντρο, σε ένα χώρο που δεν μας ανήκει και γυρνάμε ξανά πίσω στο πολυτιμότερο αγαθό μας, το δημόσιο χώρο των πλατείων, των πάρκων και των πεζόδρομων.  Εκεί θα ξαναβρούμε τους φίλους μας από την παιδική αθωότητα και μια ησυχία που θα μας βοηθήσει να επαναπροσδιορίσουμε ξανά το μέλλον μας, αυτή τη φορά υπό άλλες προυποθέσεις και προτεραιότητες. Τότε θα νιώσουμε στ' αλήθεια ότι οι πλατείες μας είναι αφιλόξενες, ότι οι πόλεις μας δεν αναπνέουν, και θα ξεκινήσουμε τη σχετική συζήτηση πάνω σε υπαρκτά συλλογικά συναισθήματα. 

Η αρχιτεκτονική και η πόλη χρειάζονται νέα μοντέλα χωρικής αναδιάρθρωσης και ο αρχιτέκτονας οφείλει να επαναπροσδιορίσει το ρόλο του σε σχέση με το επάγγελμα και το περιβάλλον του. Χρειάζεται να υοθετήσουμε μια προσέγγιση συγκεκριμένη και απτή. Είναι πιθανώς η ώρα να σκεπτόμαστε περισσότερο βαθυστόχαστα από το παρελθόν και να ενεργούμε απλά και  αποτελεσματικά, με πρωταρχικό γνώμονα  τις ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης- «στον αιώνα της πληροφορίας», στη δεκαετία της οικονομικής σύγχισης, στην πραγματικότητα του διαδικτύου.

Πριν βιαστούμε παρ' όλα αυτά να δώσουμε απαντήσεις ας προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε ερωτήματα, να ξεχάσουμε ό,τι μας έχουν μάθει και να ξαναδιατυπώσουμε από την αρχή τις ανάγκες και τις ανησυχίες μας. Η σύγχρονη εποχή δεν έχει βρει ακόμη το σύγχρονο άνθρωπο που θα την αναδείξει. Η αυγή της νέας δεκαετίας φέρνει στην επιφάνεια την αναγκαιότητα μιας ριζικής ανανέωσης της πνευματικής μας ύπαρξης στα τεκτενόμενα. Και είναι η αρχιτεκτονική που καλείται να στεγάσει τις νέες αυτές πραγματικότητες, με τρόπο, αυτή τη φορά, πολύ διαφορετικό από αυτόν που μέχρι σήμερα γνώρίζε να κάνει.

Irgen Salianji , Χρήστος Μπλέτσας, Φοιτητές αρχιτεκτονικής Π.Θ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. «Bilbao motion city», Εκδόσεις Δήμου Μπιλμπάο (Bilbao City Council), Μπιλμπάο 2010
2. «Για μία αρχιτεκτονική», Le Corbusier, Μετάφραση Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2005
3. «Κλέφτες και αμαρτωλοί ή η απωγείωση της αρχιτεκτονικής», Άρης Κωνσταντινίδης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1987
4. «Τάκης Χ. Ζενέτος, Ψηφιακά οράματα και αρχιτεκτονική», Ελένη Καλαφάτη, Δημήτρης Παπαλεξόπουλος, Εκδόσεις Libro, Αθήνα 2006
5. «Αρχιτεκτονική του καθημερινού», Τάσης Παπαϊωάννου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2005
6. «Μοντέρνα αρχιτεκτονική, ιστορία και κριτική», Kenneth Frampton, Μετάφραση Παγκάλου Μαρία, Ανδρουλάκης Θεόδωρος, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 2010
7. «Architecture Now Vol. 3», Philip Jodidio, Εκδόσεις Tashcen GmbH, 2006
8. «Αστική κοινωνιολογία, καπιταλισμός και νεωτερικότητα», Mike Savage, Alan Warde, Εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα 2005