6 plus 1 λόγοι εκπόνησης Εθνικού Χωροταξικού Σχεδίου στην Κύπρο

Το πολεοδομικό σύστημα στη Μεγαλόνησο, όπως παρουσιάζεται σήμερα είναι αποτέλεσμα μιας ιστορικής εξέλιξης η οποία αρχίζει με την έλευση των Βρετανών στη χώρα το 1878. Η γένεση όμως του πολεοδομικού σχεδιασμού, χρονολογείται ουσιαστικά στα μέσα της δεκαετίας του 1940, όταν η Βρετανική αποικιακή Κυβέρνηση συνέστησε το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως και υιοθέτησε τους Περί Οδών και Οικοδομών Κανονισμούς. Αυτό προήλθε σαφώς από την αναγκαιότητα για ρύθμιση της μέχρι τότε άναρχης ανάπτυξης και της βελτίωσης των συνθηκών υγιεινής, εξαερισμού και υδροδότησης στις οικοδομές. Παράλληλα, η Βρετανική Κυβέρνηση εκχώρησε στην Τοπική Αυτοδιοίκηση την εξουσία για δημοσίευση χαρτών χρήσεων γης και πολεοδομικών ζωνών. Λίγο πριν την ανεξαρτησία της Κύπρου το 1960, ξεκίνησε η ετοιμασία του Planning Report από το W. W. Morris. Το Planning Report δεν αποτελούσε νομικά δεσμευτικό κείμενο, αλλά ήταν μια πρώτη προσπάθεια χωροταξικού προγραμματισμού (country planning) και υποταγής του υφιστάμενου και μελλοντικού πολεοδομικού σχεδιασμού σε αυτό, με χρονικό ορίζοντα εφαρμογής τα 50 χρόνια. Το Planning Report, ουσιαστικά σηματοδοτούσε την εισαγωγή ρητών χωροταξικών και πολεοδομικών ρυθμίσεων, ωστόσο οι σε εξέλιξη, τότε, διαπραγματεύσεις για τη λύση του Κυπριακού και την ανεξαρτητοποίηση, και οι φόβοι της Αποικιακής Κυβέρνησης ότι ένα τέτοιο σύστημα θα ερμηνευόταν αρνητικά από τους Κυπρίους (ως καθυπόταξη σε νέες Βρετανικές μεθοδεύσεις), δεν επέτρεψε την επίσημη εφαρμογή του. Ωστόσο το 1972 ψηφίζεται ο Περί Πολεοδομίας και Χωροταξίας Νόμος, που προνοούσε για τις ιδιαίτερες ανάγκες του νησιού, τον πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό, σε τοπικό και εθνικό επίπεδο (Σχέδιο για τη Νήσο, Τοπικά Σχέδια και Σχέδια Περιοχής). Το Σχέδιο για τη Νήσο, υιοθετήθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο την 9η Μαΐου 1974, αλλά η Τουρκική εισβολή, που εκτός από το γνωστό ανθρώπινο όλεθρο είχε και καταστροφικές συνέπειες στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον, πάγωσε την εφαρμογή του νόμου. Τελικά ο Περί Πολεοδομίας και Χωροταξίας Νόμος εφαρμόσθηκε 18 χρόνια μετά τη ψήφισή του, δηλαδή το 1990. Πρέπει να σημειωθεί όμως ότι μόνο το τμήμα που αφορά την Πολεοδομία τέθηκε σε ισχύ ενώ το τμήμα του Χωροταξικού Σχεδιασμού ανεστάλη με τη δικαιολογία ότι το γεγονός της Τουρκικής εισβολής δεν επέτρεπε την εφαρμογή του Χωρομετρικού Προγραμματισμού. Τελικά αυτό που λειτούργησε και εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι και σήμερα ήταν τα Σχέδια Ανάπτυξης για κάθε πόλη, ενώ λειτούργησαν Επαρχιακά γραφεία του Τμήματος Πολεοδομίας και Οικήσεως σε όλες τις ελεύθερες πόλεις (Λευκωσία, Λεμεσό Λάρνακα, Αμμόχωστο και Πάφο) και τέσσερις Δημοτικές Αρχές Λευκωσίας, Λεμεσού, Λάρνακας και Πάφου, υπεύθυνες για τη σχεδίαση και υλοποίηση των Τοπικών Σχεδίων με προτεραιότητα στις περιοχές που υπήρχε έντονη ζήτηση για ανάπτυξη. Επίσης από το 1982, τη θέση του Σχεδίου για τη Νήσο, ήρθε να αντικαταστήσει ένα γενικευμένο πλαίσιο πολιτικής για την ύπαιθρο, ή καλύτερα για τις περιοχές των επαρχιών που βρίσκονταν εκτός σχεδίου πόλης (Τοπικού Σχεδίου). Αυτό το πλαίσιο έγινε γνωστό ως «Δήλωση Πολιτικής». Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι η υιοθέτηση του Σχεδίου Ανάπτυξης ήταν αναγκαία διότι πέρα από την Τουρκική εισβολή που απέκλεισε τη δυνατότητα Εθνικού Χωροταξικού Σχεδιασμού, υπήρχαν και οι πιέσεις για ανάπτυξη στην ύπαιθρο και στα χωριά.

Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το υφιστάμενο πολεοδομικό σύστημα που λειτουργεί στο νησί μέχρι σήμερα. Ωστόσο ο λόγος που γράφω το άρθρο είναι γιατί πιστεύω ότι τη παρούσα στιγμή επιβάλλεται όσο ποτέ άλλοτε, η άμεση ανάπτυξη και εφαρμογή Εθνικού Χωροταξικού Σχεδίου (Ε.Χ.Σ.) για ολόκληρη την επικράτεια. Και αυτό θα πρέπει να καταστεί ένας από τους πρωταρχικούς στόχους της Κυβέρνησης και του αρμόδιου Υπουργείου Εσωτερικών που είναι υπεύθυνο για όλα τα πολεοδομικά ζητήματα (με τη πρόσφατη διάνοιξη των οδοφραγμάτων, μέσα σε ορθά πολιτικά πλαίσια και με ισχυρή πολιτική βούληση μπορεί να καταστεί δυνατόν ένα τέτοιο όραμα).

Πιο κάτω παραθέτω 6 + 1 λόγους για να τονίσω την αναγκαιότητα άμεσης ανάπτυξης Ε.Χ.Σ. στην Κυπριακή επικράτεια:

1. Το βασικό επιχείρημα της Τούρκικης εισβολής του 1974, που προτάθηκε με την ουσιαστική λειτουργία του Περί Πολεοδομίας και Χωροταξίας Νόμου το 1990 και ανέστειλε το χωροταξικό προγραμματισμό του νησιού, θεωρώ πως ήταν τουλάχιστον ατυχές. Έπρεπε να ισχύσει κατά τη γνώμη μου η ακριβώς αντίθετη λογική. Ένας μακροχρόνιος χωροταξικός προγραμματισμός θα διευκόλυνε την ενοποίηση του χώρου, ιδιαίτερα του οικονομικού σε περίπτωση λύσης του Κυπριακού προβλήματος. Άλλωστε τρανταχτό παράδειγμα είναι η Γερμανία. Ο βασικός λόγος που ακόμα υπάρχει στην πράξη ανατολική και δυτική Γερμανία είναι γιατί οι δύο Γερμανίες όταν υφίσταντο ακολουθούσαν χωριστό εθνικό χωροταξικό προγραμματισμό.

2. Η διαφορετικότητα μεταξύ Τοπικών Σχεδίων και Δήλωσης Πολιτικής αποτελεί οξύτατο πρόβλημα στις Κοινότητες των Τοπικών Σχεδίων που είναι όμορες με Κοινότητες της Δήλωσης Πολιτικής. Γνωστές άλλωστε είναι πολλές περιπτώσεις όπου στη μια πλευρά του δρόμου απαιτούνται 6000 τ.μ. για μια κατοικία (κριτήριο Τοπικού Σχεδίου) ενώ στην απέναντι 4000 τ.μ. γης (κριτήριο Δήλωσης Πολιτικής). Αυτή η κατάσταση των πραγμάτων έχει δημιουργηθεί γιατί το κράτος με το υφιστάμενο σύστημα αδυνατεί να ασκήσει ενεργό οικιστική πολιτική, αλλά ούτε μπορεί εύκολα να εντοπίσει τέτοιου είδους ζητήματα, αφού λόγω της έλλειψης ενιαίου χωροταξικού σχεδιασμού και τις κατά περιόδους ανάπτυξη και προέκταση των Τοπικών Σχεδίων Πόλεων, δεν ισχύουν παντού και για πάντα τα ίδια κριτήρια, που έχουν όμως να κάνουν με ίδιες περιπτώσεις (π.χ, ανέγερση κατοικίας). Ωστόσο με την εφαρμογή ενός Ε.Χ.Σ. που θα καταργήσει το «προσωρινό» πλαίσιο της Δήλωσης Πολιτικής και θα υλοποιήσει εγκεκριμένα σχέδια και στρατηγικές για περιοχές ανάπτυξης εκτός Τοπικού Σχεδίου Πόλεως καθώς επίσης θα ορίσει συγκεκριμένες χρήσεις γης στις περιοχές εντός Τοπικού Σχεδίου Πόλεως (καταργώντας τις ασαφείς πολεοδομικές ζώνες) για όλη την επικράτεια, ζητήματα τέτοιας φύσεως θα επιλύονται άμεσα και αποτελεσματικά.

3. Η ύπαρξη Ε.Χ.Σ. είναι και η βασική εγγύηση για τη βιώσιμη ανάπτυξη του νησιού. Είναι το εργαλείο για τον ορισμό του τρόπου και της έντασης κατανομής των αναπτυξιακών τάσεων και πιέσεων στο σύνολο της εδαφικής επικράτειας. Η υστέρηση ενός τέτοιου χωροταξικού προγραμματισμού, παρουσιάζει ουσιώδη κενά στην έγκαιρη οργάνωση της ανάπτυξης ή στην έγκαιρη αντιμετώπιση της αναπτυξιακής υστέρησης μέσα στο χώρο. Σύμφωνα με δηλώσεις του ίδιου του Υπουργού Εσωτερικών, ζητήματα που αφορούν τους Χώρους Ολοκληρωμένης Διαχείρισης των αστικών αποβλήτων, την χωροθέτηση αιολικών ή φωτοβολταϊκών πάρκων, γηπέδων γκολφ, μαρίνων, δικτύων και σταθμών μεταφοράς ενέργειας κ.τ.λ., θα μπορούσαν να μελετώνται, ολοκληρωμένα και συνολικά, μόνο στη βάση ενός εθνικού χωροταξικού σχεδιασμού που θα κατανέμει τις δυνατότητες, τις προοπτικές και τις επιβαρύνσεις μέσα στο χώρο κατά τρόπο ισόρροπο, βιώσιμο και αποτελεσματικό.

4. Όπως είναι ήδη γνωστό και εφαρμόζεται σε άλλα κράτη, ένα Ε.Χ.Σ. μπορεί να οργανώσει ζητήματα και να εφαρμόσει στρατηγικές για τουριστική ανάπτυξη, αειφόρο αξιοποίηση του ορυκτού και λατομικού πλούτου του νησιού, βιώσιμη διαχείριση των παράκτιων ζωνών κ.τ.λ.

5. Ένα Ε.Χ.Σ. όπως επίσης και ένας αριθμός Ειδικών Χωροταξικών Σχεδίων είναι απαραίτητα για το περιβάλλον και την προστασία του. Αποτελούν τη σημαντικότερη «ομπρέλα» και πλέον καθ' ένας θα ξέρει τι μπορεί να κάνει και που, και όλες οι δραστηριότητες θα υπακούουν σε κανόνες εκ των προτέρων γνωστούς. Όλοι οι Κύπριοι πολίτες, μέσω των Ειδικών Χωροταξικών αλλά και του Ε.Χ.Σ., θα γνωρίζουν με απόλυτη σαφήνεια τι μπορούν να αναπτύξουν και που μπορούν να το αναπτύξουν. Έτσι εξασφαλίζεται σωστή οργάνωση στην ανάπτυξη της χώρας σε βάθος χρόνου καθώς και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.

6. Ένας ακόμη λόγος ύπαρξης Ε.Χ.Σ. αποτελεί το γεγονός ότι μέσω αυτού μπορούν να διασαφηνιστούν ζητήματα γεωγραφικής και διοικητικής ανασυγκρότησης του νησιού. Ίσως αυτό να μην διαφαίνεται ακόμη ως μείζον πρόβλημα, όμως σε επικείμενη επίλυση του Κυπριακού ή διογκούμενης συσσώρευσης πληθυσμού σε περιοχές ανάπτυξης, στο απώτερο μέλλον, θα φέρουν τέτοια ζητήματα στην επιφάνεια. Με την ύπαρξη όμως εκ των προτέρων ενός σχεδίου δράσης, αυτά τα προβλήματα μπορούν να αντιμετωπιστούν άμεσα και αποτελεσματικά.

7. Τέλος μέσα από ένα Ε.Χ.Σ. θα μπορέσουν να γίνουν εφικτές ολοκληρωτικές πολιτικές όσο αφορά τις Αποκλειστικές Οικονομικές Ζώνες (ΑΟΖ), οι οποίες βάση του Διεθνούς Δικαίου εφαρμόζονται σε συνεργασία με τις γειτονικές χώρες, όταν υπάρχουν θαλάσσιοι διαχωρισμοί. Ήδη η πρώτη κίνηση συνεργασίας και ορισμού ΑΟΖ Κύπρου - Ισραήλ είναι πλέον πραγματικότητα. Ωστόσο ας μην ξεχνάμε ότι υπάρχουν και άλλες ΑΟΖ που μπορούμε να διεκδικήσουμε σε συνεργασία με τους άλλους γείτονες μας (και ιδικά με την Ελλάδα), άρα ένα Ε.Χ.Σ. θα καθιστούσε εφικτή τη χάραξη και εφαρμογή εκείνων των προϋποθέσεων και στρατηγικών που θα οδηγήσουν τη χώρα στη καλύτερη πρόσβαση του υποθαλάσσιου ορυκτού πλούτου και στην ανάπτυξη αυτού του στοιχείου. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε φορά που ανακηρύσσεται μια τέτοιου είδους ζώνη, αυτόματα επεκτείνεται και η εθνική κυριαρχία της αντίστοιχης χώρας.

«Χάρτης Πολεοδομικών Ζωνών Λευκωσίας 2009», Πηγή: Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως Κύπρου

«Χάρτης Πολεοδομικών Ζωνών Λεμεσού 2006», Πηγή: Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως Κύπρου

(Αριστερά) «Χάρτης Πολεοδομικών Ζωνών Λάρνακας 2006», Πηγή: Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως Κύπρου, (Δεξιά) «Τροποποιημένο Τοπικό Σχέδιο Πάφου 2011», Πηγή: Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως Κύπρου

Ανδρέας Γ. Κυριάκου
Φοιτητής Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
3ο Έτος, Ιούνιος 2011