H μοναξιά του υπουργείου Παιδείας

Παρατηρώντας την πόλη, είναι σαν να παρατηρείς τις ζωές μας. Μέσα στο χτισμένο περιβάλλον, στους δρόμους, στις πλατείες, στα πεζοδρόμια, βρίσκεται αποτυπωμένο κάθε κομμάτι της καθημερινότητάς μας. Κοιτάμε τα κτίρια και καταλαβαίνουμε με μια ματιά ποιοι είμαστε. Μάρτυρες αλάνθαστοι του πολιτισμού ή της βαρβαρότητάς μας.

Διακρίνουμε τις οξυμένες κοινωνικές αντιθέσεις, τους ταξικούς διαχωρισμούς και αποκλεισμούς, τις ανθρώπινες συμπεριφορές, τις πολλαπλές ετερότητες που πασχίζουν δύσκολα να συνυπάρξουν. Χαρές και δράματα, ευτυχία και δυστυχία, η μία πλάι στην άλλη, πίσω από κάθε πόρτα, κάθε παράθυρο, κάθε χαραμάδα. Ζωή και θάνατος δίπλα δίπλα, σαν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Μικρές ανθρώπινες ιστορίες που συνδέοντάς τες συμπληρώνεις σιγά σιγά το παζλ του αστικού τοπίου της.

Η πόλη ζει και αναπνέει στον ρυθμό των ανθρώπων της. Πολύπλοκη, δυναμική, ρευστή, απροσδιόριστη, ώρες ώρες μαγική και μυστηριώδης. Τα κτίρια φέρουν πάνω τους τη σφραγίδα αυτών που τα έχτισαν, αυτών που τα κατοικούν, αφηγούνται πιστά την ιστορία των ανθρώπινων βιωμάτων. Δύσκολα, μ' άλλα λόγια, να μείνει στην αφάνεια η στάθμη του πολιτιστικού μας παρόντος.

Αυτό που χαρακτηρίζει όμως έντονα τις τελευταίες δεκαετίες την Αθήνα, είναι η πλήρης ανυπαρξία αξιόλογων δημόσιων κτιρίων. Ελάχιστα αυτά που χτίστηκαν, ακόμη λιγότερα αυτά που έχουν κάτι σημαντικό να διηγηθούν. Κάτι να συμβολίσουν, να τονίσουν, να εξυμνήσουν, όπως στοχαστικά σημειώνει ο Βιτγκενστάιν. Κι όμως, όλα αυτά τα χρόνια χτίστηκαν χιλιάδες τετραγωνικά, τεράστιοι οικοδομικοί όγκοι, μεγαθήρια που κατέλαβαν ακόμη περισσότερους ελεύθερους-άχτιστους χώρους, έτσι που η πόλη να γίνει αυτό που αντικρίζουμε και ζούμε σήμερα: μια αδιαπέραστη συνεχής γκριζόλευκη αστική μάζα.
Αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στις περιβόητες ολυμπιακές εγκαταστάσεις (και όχι μόνον), στην περιοχή γύρω από το Ολυμπιακό Στάδιο, για να αντιληφθούμε τη βίαιη μετάλλαξη του αστικού τοπίου της περιοχής. Ενας αχταρμάς δύσμορφων παραφουσκωμένων κατασκευών, απ' όπου απουσιάζει όχι μόνον η αρχιτεκτονική, αλλά και ο στοιχειώδης πολεοδομικός σχεδιασμός. Εδώ, αντίθετα, εξυμνείται δυστυχώς -αλλά και διαιωνίζεται- η επιθετικότητα, η αλαζονεία, η αρπαχτή και η αυθαιρεσία. Ορθώσαμε απίστευτα τερατουργήματα και μετά δεν ξέραμε τι να τα κάνουμε, τι να βάλουμε μέσα.

Ανάμεσα στα διάφορα ακαλαίσθητα εμπορικά κέντρα, δίπλα στο αυθαίρετο, αλλά «τακτοποιημένο» Mall, βρίσκεται και το υπουργείο Παιδείας. Τι σχέση όμως μπορεί να έχει το υπουργείο Παιδείας με τον «ναό» του καταναλωτισμού και της εμπορευματοποίησης; Τι συνειρμούς κάνει αυθόρμητα κάποιος από αυτή τη γειτνίαση; Οχι, δεν υπονοώ τίποτε για την τυχαία γειτνίαση. Αναρωτιέμαι όμως γιατί το «Παιδείας» βρίσκεται σε εκείνο το σημείο του Λεκανοπεδίου, χωροθετημένο τόσο μακριά από το γίγνεσθαι της πόλης, μέσα στην ερημιά της περιοχής. Ενα σημαντικό και κομβικό, κατά τα άλλα, υπουργείο για το παρόν, αλλά και το μέλλον της νέας γενιάς.

Για χρόνια βρισκόταν στην οδό Μητροπόλεως, στο κέντρο της πόλης, όπου μπορoύσες εύκολα να το προσεγγίσεις. Σήμερα βρίσκεται τριγυρισμένο από ακριβά αυτοκίνητα που βρίσκονται αραδιασμένα στους στενούς δρόμους και από επώνυμες εμπορικές φίρμες. Παραπέμπει μήπως στο ίδιο είδος συμμορφωμένων καταναλωτών που επιβάλλει το περίκλειστο εμπορικό περιβάλλον; Εχει άραγε κάποια συμβολική σχέση η αγοραία λογική του περίγυρου με τις τελευταίες καταστρεπτικές αποφάσεις για την έμμεση ιδιωτικοποίηση, π.χ. των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της χώρας;

Κατάλευκο, βλοσυρό, βαρύ, επενδεδυμένο με μάρμαρο παντού, να του προσδίδει μια αποστειρωμένη ψευδεπίγραφη μεγαλοπρέπεια, που διώχνει αντί να προσκαλεί τον επισκέπτη. Πανομοιότυπης αρχιτεκτονικής έκφρασης με άλλα δύο γνωστά λευκά «μέγαρα», της Μουσικής και της Θέμιδος, που χτίστηκαν στο παρελθόν και φαίνεται πως αποτελούν πλέον πρότυπα προς μίμηση. Περιφραγμένο με ψηλές μάντρες, φυλάκια security στην είσοδο, κάμερες ασφαλείας, μοιάζει περισσότερο με φρούριο που αποκρούει παρά με κτίριο στο οποίο στεγάζεται η Παιδεία!

Στο εσωτερικό του χάνεσαι σε μονότονους, αδιάφορους και ατελείωτους διαδρόμους, χωρίς να έχεις κάποια αίσθηση για το πού ακριβώς βρίσκεσαι, τι άφησες πίσω σου και τι θα βρεις μπροστά σου. Εκεί μέσα στα περίκλειστα γραφεία του παίρνονται αποφάσεις για τα κρίσιμα θέματα που αφορούν έναν από τους πιο ευαίσθητους και νευραλγικούς πυλώνες της κοινωνίας μας, και ειδικότερα της νέας γενιάς. Ερήμην της!

Ομως κάθε σημαντικό δημόσιο κτίριο σ' ένα δημοκρατικό πολίτευμα, πόσο μάλλον το υπουργείο Παιδείας, οφείλει να βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, να είναι ανοιχτό και φιλικό προς τον πολίτη. Να αισθάνεται κάποιος, όταν εισέρχεται στους χώρους του, ότι βρίσκεται σ' ένα οικείο περιβάλλον. Σ' ένα περιβάλλον που πρέπει να σέβεται, αλλά κυρίως να τον σέβονται και να τον εξυπηρετούν. Εκεί μαθητές, φοιτητές, γονείς, δάσκαλοι και καθηγητές μπορούν να απευθυνθούν προκειμένου να λύσουν τα προβλήματά τους. Να διεκδικήσουν καλύτερες συνθήκες εκπαίδευσης, εργασίας, μάθησης, έρευνας.

Οταν μια πορεία πολιτών διαδηλώνει και καταλήγει σ' ένα δημόσιο κτίριο, στη Βουλή, στο υπουργείο ή στον δήμο, προκειμένου να επιδώσει ένα ψήφισμα ή να συναντηθεί με την πολιτική του ηγεσία, τότε ακριβώς είναι που εκφράζεται ουσιαστικά, αλλά και επιβεβαιώνεται η δημοκρατία. Επιβεβαιώνεται, δηλαδή, «ο διαλεκτικός λόγος και όχι η εντολή»[2]! Τότε είναι που το δημόσιο κτίριο εκπληρώνει την κοινωνική και κατ' επέκτασιν τη συμβολική αποστολή του. Γιατί κάθε δημόσιο κτίριο, όπως και κάθε δημόσιος θεσμός, υπόκειται στην κοινωνική κριτική, οφείλει να ελέγχεται διαρκώς από τους πολίτες. Να βρίσκεται, μ' άλλα λόγια, στον πυρήνα της πολιτικής ζωής, στο κέντρο της δημοκρατικής πόλης, σ' αυτό που ήταν, αλλά και συμβόλιζε, η αρχαία αγορά. Αυτή ακριβώς την κριτική έχει ανάγκη η αρχιτεκτονική για να υπάρξει και να πορευτεί μέσα στον χρόνο. Τότε παύει να είναι μόνον ποσοτικό μέγεθος, αποκτά ποιοτικά χαρακτηριστικά, ιδεολογικό περιεχόμενο και γίνεται «δοχείο ζωής».

του Τάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτων, καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα.
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών


[1] Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, Στοχασμοί, εκδ. Στιγμή, σελ. 91
[2] Ιωάννης Δεσποτόπουλος, Η ιδεολογική δομή των πόλεων, Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, σελ. 38