Αρχιτεκτονική

Η «κατοικία Κατράντζου» (1961), στη Γλυφάδα, που κατεδαφίστηκε.

Η στάθμη του πολιτισμού μας εξαρτάται από τον τρόπο που ζούμε και συμπεριφερόμαστε. Η αρχιτεκτονική αποτυπώνει με τον πιο εύληπτο τρόπο στον χώρο ακριβώς αυτή τη θεμελιακή και πρωταρχική συνθήκη «του κατοικείν». Η πόλη εμφανίζεται έτσι ως ένα συνεχές και ενεργό παλίμψηστο αρχιτεκτονικών του παρελθόντος, οι οποίες αποτελούν την κτιριακή κληρονομιά των γενεών που έζησαν και δημιούργησαν σ' αυτήν. Μια κληρονομιά που μας επιτρέπει σήμερα να αυτοπροσδιοριζόμαστε και να υπάρχουμε ως ανεξάρτητες οντότητες στον συγκεκριμένο τόπο.

Καμία δημιουργία του ανθρώπου, σε καμία τέχνη, δεν υφίσταται αν δεν ακουμπά σταθερά πάνω σ' αυτή την πολύτιμη κληρονομιά, σ' αυτή την ενεργό παράδοση. Δηλαδή, «μια ζώσα πραγματικότητα, μια αδιάκοπη δημιουργική και βιωματική ελευθερία και έκφραση», όπως εύστοχα σημειώνει ο γνωστός φιλόλογος και φίλος Μανόλης Χατζηγιακουμής. Η μοναδική και ανεπανάληπτη περιπέτεια της ζωής αφήνει τα σημάδια της γνώσης και της δράσης της στον χρόνο και στον χώρο, σημάδια που θα βοηθήσουν με τη σειρά τους τις επόμενες γενιές να συνεχίσουν το εκπληκτικό «ταξίδι» της ζωής στο μέλλον.

Κι όμως, αυτή η προϋπόθεση στη χώρα μας μοιάζει να είναι κάτι σχεδόν άγνωστο τόσο για την πλειονότητα των πολιτών όσο και -κυρίως- για την πολιτεία. Αρκεί να δούμε πώς συμπεριφερόμαστε στα έργα της προηγούμενης από εμάς γενιάς, εκείνων, δηλαδή, που υπήρξαν οι «δάσκαλοί» μας. Κτίρια, δημόσια και ιδιωτικά, σημαντικών αρχιτεκτόνων -ιδιαίτερα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής- βανδαλίστηκαν, τεμαχίστηκαν, κατεδαφίστηκαν. Κτίρια που αντιθέτως οφείλαμε να τα διαφυλάξουμε και να τα προστατεύσουμε ως κόρην οφθαλμού, για να μας θυμίζουν ποιοι είμαστε και πού πάμε. Δυστυχώς τα παραδείγματα είναι πολλά.

Θα αναφερθώ μόνο στον μεγάλο μας αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτο και την τύχη που επιφυλάξαμε στα έργα του. Σήμερα, ελάχιστα σπίτια αυτού του ταλαντούχου δημιουργού έχουν μείνει αλώβητα από καιρό και γούστο της εποχής μας. Στη Γλυφάδα, στο Καβούρι, στο Ψυχικό κατεδαφίστηκαν μοναδικές και εμβληματικές κατοικίες.

Στη θέση της «κατοικίας Κατράντζου» πριν κτιστεί η τωρινή, απίστευτης κακογουστιάς πολυκατοικία, είχε ήδη υποστεί πρωτοφανή κακοποίηση από το απίθανο «πανωσήκωμα» πάνω στη στέγη της.

Η γνωστή «κατοικία Κατράντζου» (1961) μάλιστα, στη Γλυφάδα, πριν κατεδαφιστεί οριστικά και στη θέση της χτιστεί η τωρινή, απίστευτης κακογουστιάς πολυκατοικία, είχε ήδη υποστεί πρωτοφανή κακοποίηση από το απίθανο «πανωσήκωμα» πάνω στη στέγη της, αλλά και την κακόγουστη μάντρα που την περικύκλωσε, όταν η ιδέα του Ζενέτου βρισκόταν ακριβώς στον αντίποδα, δηλαδή την άμεση επαφή του ισογείου με το έδαφος, ένα «έδαφος» που εισερχόταν ελεύθερα μέσα στο σπίτι και απλωνόταν ακόμη και έξω από τα όρια του οικοπέδου. Η ανάλαφρη στέγη του που ακολουθούσε την κίνηση του ήλιου, έμοιαζε να αιωρείται ανάμεσα στη γη και στον ουρανό, κάλυπτε δε τόσο τους εσωτερικούς όσο και τους εξωτερικούς χώρους του, σαν μια μεγάλη προστατευτική ομπρέλα. Μία εξαιρετική κατοικία που έβλεπα και θαύμαζα από μικρός, αφού εκεί κοντά ζούσα και γυρόφερνα.

Και ενώ πολλοί είναι εκείνοι που αναφέρονται με θαυμασμό για τα σύγχρονα κτίρια που χτίζονται σε χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, κατακρίνοντας τους Ελληνες αρχιτέκτονες, την ίδια ώρα αδιαφορούν επιδεικτικά για την καταστροφή των μοντέρνων κτιρίων στη χώρα μας, τα οποία θα μπορούσαν να σταθούν ισάξια, αν όχι και καλύτερα απέναντί τους. Στις χώρες αυτές όμως, που τάχατες θαυμάζουμε, οι άνθρωποι στέκονται με εξαιρετικό σεβασμό και σοβαρότητα απέναντι στη μοντέρνα και σύγχρονη αρχιτεκτονική κληρονομιά τους, απόδειξη βαθιάς καλλιέργειας και παιδείας! Διατηρούν, συντηρούν και αναδεικνύουν τον κτιριακό τους πλούτο με τον καλύτερο τρόπο, ενώ πολλά από αυτά τα κτίρια λειτουργούν σήμερα ως μουσεία που τα επισκέπτονται χιλιάδες άνθρωποι κάθε χρόνο. Διοργανώνονται ξεναγήσεις και εκδηλώσεις, όχι μόνο σε δημόσια κτίρια, αλλά και σε σπίτια, πολλά από τα οποία είτε έχουν δωρηθεί από τους κληρονόμους των ιδιοκτητών στο κράτος είτε έχουν αγοραστεί από την πολιτεία, ενώ άλλα έχουν περιέλθει σε κοινωφελή ιδρύματα.

Ας αναφερθούμε σε δύο μόνο πασίγνωστα παραδείγματα: στο Falling water (το σπίτι του καταρράκτη-κατοικία Kaufmann) του Φρανκ Λόιντ Ράιτ στην Πενσιλβάνια των ΗΠΑ, που μαζί με την τεράστια δασική έκταση γης που το περιβάλλει, αποτελεί τη μεγαλύτερη δωρεά αρχιτεκτονικής στον κόσμο, αλλά και στη βίλα Savoye, το πιο χαρακτηριστικό σπίτι του Λε Κορμπιζιέ στη Γαλλία, ένα έργο-μανιφέστο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Χτισμένα το 1935 και το 1931 αντίστοιχα, σήμερα είναι ανοιχτά στο κοινό που τα επισκέπτεται για να θαυμάσει όχι μόνο τους χώρους τους, αλλά και την επίπλωσή τους, τη σχέση τους με το φυσικό περιβάλλον, τα χρώματα, τα υλικά, τις υφές, όλα αυτά δηλαδή που χαρακτηρίζουν τη σπουδαία αρχιτεκτονική. Οχι μόνον όμως διατηρούν, αλλά χτίζουν και κτίρια αρχιτεκτόνων, πολύ μετά τον θάνατό τους, όπως για παράδειγμα, η καθολική εκκλησία του Λε Κορμπιζιέ στο Firminy στη Γαλλία που άρχισε να κατασκευάζεται το 1971 (6 χρόνια μετά τον θάνατό του το 1965), παρέμεινε ατελείωτη μέχρι το 2003, οπότε συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε το 2006.

Το μετέωρο και ασταθές βήμα στο αύριο χρειάζεται το σταθερό έδαφος αυτού που προϋπήρξε για να γίνει. Μόνο διατηρώντας ζωντανό το παρελθόν μπορείς να προχωρήσεις δημιουργικά στο μέλλον, γιατί πώς αλλιώς θα πορευτείς στον άγνωστο και επισφαλή δρόμο του μέλλοντος, αν δεν έχεις κάποια σταθερά σημάδια για να οδηγηθείς, σαν αυτά που αφήνουμε στο δάσος για να μη χάσουμε τον δρόμο; Ας μη θαυμάζουμε, λοιπόν, μόνον την υλοποιημένη αρχιτεκτονική των χωρών αυτών, αλλά και τον τρόπο που οι κοινωνίες αυτές αντιλαμβάνονται στο σύνολό της την αρχιτεκτονική. Οχι ως υπόθεση και ευθύνη μόνον των αρχιτεκτόνων, αλλά ολόκληρης της κοινωνίας.

του Τάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτων-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα.