Η κριτική και οι κριτικοί της

Προϋπόθεση για να υπάρξει κριτική της αρχιτεκτονικής είναι η παρουσία της ίδιας της αρχιτεκτονικής.
Ο αρχιτέκτων βρίσκεται αντιμέτωπος με τον εαυτό του, τα ερωτήματά του, τις ιδέες του, με τη συνταρακτική του πάλη με το παρόν. Δεν τον χαρακτηρίζει η σιγουριά, αλλά η αναβλύζουσα πηγή της αμφιβολίας που γεννά τη νέα δημιουργία, ενώ ο κριτικός κινδυνεύει ακριβώς απ' αυτή την ίδια του τη σιγουριά. Εκεί ακριβώς βρίσκεται το αδύνατο σημείο της σκέψης του. Να προσδίδει στο αρχιτεκτονικό έργο, αλλά και στις προθέσεις του αρχιτέκτονα, με περισσή βεβαιότητα, τις δικές του προσωπικές εκδοχές και ερμηνείες, οι οποίες πολύ συχνά ουδεμία σχέση έχουν μ' αυτό που πραγματικά απασχόλησε τον αρχιτέκτονα στη φάση του σχεδιασμού. Δημιουργεί, όπως έλεγε για τη ζωγραφική ο Ε. Τεριάντ «... μία φλύαρη κηδεμονία γύρω από μια τέχνη που δεν έχει ανάγκη από τέτοια πράγματα».

Εκεί έγκειται η μεγάλη διαφορά, νομίζω, ανάμεσα σ' έναν καλό και έναν κακό κριτικό. Να αφήνει κατά μέρος τις υποκειμενικές του προτιμήσεις και να αποκαλύπτει, σχεδόν διορατικά, τις πιο ουσιαστικές και κρυφές -αν είναι δυνατόν- πτυχές της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Τις κοινωνικές προεκτάσεις και δεσμεύσεις της, το εχθρικό αρκετές φορές περιβάλλον μέσα στο οποίο πραγματώνεται, τις δυσκολίες και τα εμπόδια που αντιμετωπίζει και πρέπει να υπερβεί ο αρχιτέκτων στην καθημερινή του εργασία, αλλά που είναι τόσο σημαντικά και καθοριστικά για την εξέλιξη των ιδεών του.

Ο αρχιτέκτων εκφράζει μέσω του έργου του τις πιο μύχιες σκέψεις του, είναι κάτι σαν εξομολόγηση, και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο είναι ευάλωτος. Δεν προσέχει διόλου, όπως ο κριτικός, τις «κακοτοπιές», γιατί άλλες είναι οι προτεραιότητές του. Τολμά το ανέφικτο, «ερωτοτροπεί» με την ουτοπία, διαλέγει κακοτράχαλα και επικίνδυνα μονοπάτια προκειμένου να εξερευνήσει άγνωστους τόπους, ενώ γυρίζει συχνά το βλέμμα πίσω στο παρελθόν, για να βρει στηρίγματα που θα τον βοηθήσουν στη δύσκολη πορεία του. Είναι έτοιμος να κάνει λάθος, γιατί κάτι τέτοιο δεν τον τρομάζει, αφού ξέρει πως αυτό το λάθος μπορεί να 'ναι αύριο το κλειδί που θα ξεκλειδώσει το καινούργιο και το ουσιώδες.

Αντ' αυτού βλέπουμε πολύ συχνά το φαινόμενο να παρουσιάζονται από πολλούς κριτικούς αλλοιωμένες εκδοχές της πραγματικότητας, να αποδίδονται τα εύσημα σε μέτρια και ασήμαντα αρχιτεκτονικά έργα, να γράφονται διθύραμβοι και να εξυμνείται το φανταχτερό, το παράδοξο, το ανούσιο. Την ίδια στιγμή αποσιωπούνται άλλα έργα που, ενώ κρύβουν ουσιαστικές ανατροπές και καινοτόμες προτάσεις, είναι δύσκολο να ανιχνευτούν στον καιρό τους και να βρουν τη θέση που τους αρμόζει.

Στην προσπάθεια να εξηγήσουν την πολυπλοκότητα και την πολλαπλότητα των αρχιτεκτονικών έργων, ένας προσφιλής και κοινότοπος τρόπος είναι να τα κατατάσσουν σε σχηματοποιημένες κατηγορίες, να τα ταξινομούν σε ρεύματα και σε στιλ, να τα ομαδοποιούν με περισσή ευκολία σε κάθε είδους -ισμούς, να τα κάνουν εν τέλει να εξαρτώνται από τη δική τους μικρή ή μεγάλη εξουσία. Αυτό όμως αναιρεί τη μοναδικότητα του αρχιτεκτονικού έργου, του αφαιρεί την όποια αυθεντικότητα εμπεριέχει, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί την επίπλαστη ανάγκη να ανήκει οπωσδήποτε κάπου. Μέσα σ' αυτή την εγκεφαλική κατάταξη, το αρχιτεκτονικό έργο μοιάζει ακίνητο και νεκρό, μακριά από τις ανάγκες που το γέννησαν. Το απονευρώνει, και από αιχμηρό, ατίθασο και ανυπάκουο, το στρογγυλεύει και το φέρνει στα μέτρα όπου το θέλει ο επιστημονικοφανής «θεωρητικός» ή στέκει ήσυχο και ναρκωμένο στα ράφια που το τοποθέτησε ο ανυποψίαστος κριτικός.

Πολύ συχνά, προσπαθούμε μάταια να καταλάβουμε και να αποκωδικοποιήσουμε τον αμφίσημο λόγο τους. Ενας ακατάληπτος κριτικός λόγος, που λόγω ακριβώς του διττού χαρακτήρα του, δεν παίρνει θέση και πολύ συχνά υποστηρίζει αντικρουόμενες απόψεις, χωρίς να συνθέτει και να συμπυκνώνει, αλλά αντιθέτως να αποδομεί, να διαλύει και να συγχέει, κάτι βέβαια που συναντάμε και στο έργο αρκετών αρχιτεκτόνων. Ενώ διακηρύττουν και ισχυρίζονται ότι αναλύουν δήθεν σε βάθος το αρχιτεκτονικό έργο, εν τέλει αυτοδεσμεύονται σε σοβαροφανείς και επιδερμικές αναγνώσεις του, πολύ μακριά από τις πραγματικές προθέσεις του αρχιτέκτονα.

Ισως γι' αυτό μερικές φορές οι κριτικοί εστιάζουν την προσοχή τους σε δευτερεύοντα σημεία, και τους διαφεύγει η ουσία και τα προβλήματα που απασχόλησαν τον αρχιτέκτονα κατά το σχεδιασμό, αλλά και αργότερα στη φάση της κατασκευής. Αυτή την αέναη πάλη να ξεκαθαρίσεις και να επιλέξεις από το μουντζουρωμένο χαρτί τα ουσιώδη στοιχεία, να βρεις την άκρη του νήματος που θα σε οδηγήσει με ασφάλεια έξω από το δικό σου λαβύρινθο, τα δικά σου αδιέξοδα, τις δικές σου εμμονές και αντιφάσεις. Είναι εκείνη η κρίσιμη στιγμή που «με ρίγος φτάνεις στο μεδούλι της ιδέας» και επιτέλους κατορθώνεις να την εκφράσεις, όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Σαλβαδόρ Νταλί.

Γιατί το πραγματικά νεωτερικό έργο δεν είναι αυτό που κολακεύει και ωραιοποιεί, αλλά αντίθετα αυτό που μας ξαφνιάζει σαν να μας δίνει μια δυνατή γροθιά στο στομάχι, προσφέροντάς μας ταυτόχρονα μιαν ανεξήγητη συγκίνηση. Δεν θέλει να αρέσει, απλώς να εκφράσει την αλήθεια του. Είναι μ' άλλα λόγια, αυτό ...που πολύ θα θέλαμε να έχουμε κάνει εμείς!

Για να συνεχίζεται αυτή η παμπάλαια διαμάχη, ανάμεσα σ' αυτόν που δημιουργεί και σ' αυτόν που κρίνει και συμπεραίνει. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι η αρχιτεκτονική δεν έχει ανάγκη την ανοιχτή και ελεύθερη συζήτηση και κριτική. Το αντίθετο μάλιστα, την επιδιώκει! Οσο μάλιστα η κριτική αυτή απλώνεται σ' ένα ολοένα ευρύτερο κοινό και όχι μόνο στους επαΐοντες, τόσο το καλύτερο. Αλλά, πώς να το πούμε, έχει τεράστια σημασία από ποια σκοπιά βλέπεις τα πράγματα. Γιατί, κακά τα ψέματα, ο πιο αξιόπιστος κριτής είναι από τη μια αυτός που βιώνει το κτήριο και γνωρίζει εκ των έσω τις αρετές ή τα αδύνατα σημεία του, και από την άλλη, βεβαίως, ο χρόνος που περνά και κρίνει αλάνθαστα.

Είναι γνωστό ότι η αρχιτεκτονική πηγαίνει χέρι-χέρι με την κοινωνία και με την επίλυση πραγματικών καθημερινών προβλημάτων. Από αυτά επηρεάζεται, στον κάτοικο-χρήστη οφείλει κυρίως να λογοδοτήσει. Δεν κατοικεί κάπου συγκεκριμένα, βρίσκεται παντού, ακόμη και εκεί που νομίζουμε ότι απουσιάζει. Οπως κάθε δημιουργική τέχνη, είναι δυναμική και απρόβλεπτη, δεν κάθεται ήσυχη, δεν μπαίνει σε προκατασκευασμένα καλούπια. Τον αρχιτέκτονα ή τον καλλιτέχνη, εκείνο που κυρίως τους απασχολεί δεν είναι τα εξωτερικά επιφαινόμενα και οι κυριλέ συζητήσεις σαλονιού, αλλά η μάχη που διεξάγεται εντός τους! Το δυσκολότερο, άλλωστε, πράγμα είναι να πείσουν τον εαυτό τους. Ξέρουν, λοιπόν, να φυλάγονται από την εύκολη και γρήγορη επιβράβευση.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθηγ. Αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 24/11/2006