Οπισθοδρομική πρόοδος

Αντιθέτως, το μυαλό του πρέπει να το έχει στο μέλλον, που ήδη έφτασε και είναι εδώ και έγινε κιόλας παρελθόν. Γιατί πολλές φορές «πιστεύουμε ότι οι ιδέες και τα γούστα προχωρούν προς τα.

Ο αρχιτέκτονας δεν μπορεί να σκέφτεται εγωιστικά, με γνώμονα μόνο τις εφήμερες μόδες και το πώς θα εντυπωσιάσει με τις μορφολογικές ακροβασίες του. Αντιθέτως, το μυαλό του πρέπει να το έχει στο μέλλον, που ήδη έφτασε και είναι εδώ και έγινε κιόλας παρελθόν. Γιατί πολλές φορές «πιστεύουμε ότι οι ιδέες και τα γούστα προχωρούν προς τα εμπρός, ενώ συχνά κάνουν απλώς κύκλους. Φτάνουμε συνεπώς να θεωρήσουμε τολμηρή πρόοδο την επιστροφή τους στο σημείο εκκίνησης» μας επισημαίνει στοχαστικά ο Κλοντ Λεβί-Στρος.

Το διαφημιστικό σλόγκαν γνωστής αμερικανικής κατασκευαστικής εταιρείας, «Μπορείτε να φανταστείτε ό,τι θέλετε και εμείς μπορούμε να σας το κατασκευάσουμε», λέει πολλά. Οι βιομηχανίες οικοδομικών υλικών και κατασκευών, με τα σύγχρονα μηχανήματα παραγωγής, κοπής και συναρμολόγησης που διαθέτουν, μπορούν πλέον να παράγουν ταχύτατα, όχι μόνο τυποποιημένα προϊόντα, αλλά και προϊόντα που το κάθε ένα είναι διαφορετικό από το άλλο. Κάθε «μορφή», όσο σύνθετη και άτυπη κι αν είναι, μπορεί να αναλυθεί, διαχωριστεί και ταξινομηθεί σε επιμέρους τμήματα και αφού αυτά προ-κατασκευαστούν στο εργοστάσιο, κατόπιν να μεταφερθούν συσκευασμένα επί τόπου του έργου.

Το «χτίσιμο» μετατρέπεται σταδιακά σε «συναρμολόγηση» ανόμοιων και ετερόκλητων υλικών. Τα κτίρια πλέον επενδύονται με επάλληλες επιδερμίδες που αποτελούν το εξωτερικό τους περίβλημα και οι γερανοί είναι αυτοί που μεταφέρουν τα διάφορα υλικά στην προδιαγεγραμμένη θέση τους. Ετσι σιγά σιγά από την εποχή των σύνθετων και πολύπλοκων ικριωμάτων που υποβαστάζουν, μεταφερόμαστε στην απόλυτη κυριαρχία των γερανών που μεταφέρουν και εναποθέτουν. Η χειρωνακτική εργασία τείνει να αυτοματοποιηθεί εντελώς. Ο τεχνίτης πλέον συγκολλά, βιδώνει, συναρμολογεί, δεν χτίζει!

Το κομπιούτερ του αρχιτέκτονα που σχεδιάζει είναι μονίμως συνδεδεμένο με την πανίσχυρη εργοληπτική εταιρεία που θα κατασκευάσει το πανάκριβο έργο, αφού αυτή είναι πλέον που αποφασίζει και αναθέτει τη μελέτη του στον αρχιτέκτονα της αρεσκείας της. Ετσι το αρχικό σλόγκαν μπορεί κάτω από μια διαφορετική ανάγνωση να σημαίνει: «Μπορείτε να φανταστείτε ό,τι θέλετε, αλλά μέσα στο πλαίσιο που "Eγώ" σας καθορίζω».

Οι αρχιτέκτονες έχουμε την τάση να σχεδιάζουμε κτίρια που μοιάζουν να αμφισβητούν τη δύναμη της βαρύτητας. Πολυώροφους πύργους, ουρανοξύστες που τρυπούν τα σύννεφα, τεράστιους προβόλους και όγκους που κρέμονται στο κενό! Σαν να θέλουμε να ξορκίσουμε την πιο μυστηριώδη, ανεξήγητη και πανάρχαια δύναμη της φύσης, το χαρακτηριστικό γνώρισμα του πλανήτη πάνω στον οποίο κατοικούμε. Ολες οι κατασκευές μας, κάθε τι που χτίζουμε προσπαθεί να αντισταθεί στη βαρυτική του έλξη που σαν υπερφυσικός αρχέγονος μαγνήτης έλκει τα υλικά διαρκώς προς την επιφάνεια του εδάφους, απ' όπου τα αποσπάσαμε. Κάθε υλικό, παλαιό ή νέο, φυσικό ή βιομηχανοποιημένο, έχει προέλθει από τη γη και σ' αυτήν κάποια στιγμή θα επιστρέψει. Οπως άλλωστε και εμείς οι ίδιοι.

Ολοένα και απομακρυνόμαστε από το έδαφος χάνοντας την προαιώνια σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον. Η αποξένωση αυτή μας κάνει να μη συνειδητοποιούμε τον κίνδυνο που ελλοχεύει. Η πίστη στην τεχνολογία και η σχεδόν θρησκευτική μας προσήλωση στις δυνατότητές της να επιλύει όλα τα προβλήματα, πολλές φορές μας ξεγελάει και μας κάνει να αισθανόμαστε ασφαλείς. Συνεχίζουμε έτσι αστόχαστα να καταστρέφουμε αυτό που θα έπρεπε να προστατεύουμε ως κόρην οφθαλμού, το φυσικό περιβάλλον, ως τον πολυτιμότερο και ανεκτίμητο θησαυρό μας. Την προϋπόθεση της ζωής!

Από την άλλη, η όποια έρευνα και τα πειράματά μας για τη δημιουργία και παραγωγή νέων «έξυπνων» υλικών, με σαφώς καλύτερες ιδιότητες και δυνατότητες σε σχέση με τα λεγόμενα «συμβατικά» υλικά, είναι εκ των ων ουκ άνευ αυτονόητη και αναγκαία. Δεν θα πρέπει όμως να αγνοούμε τη βασική και απλή συνθήκη πως ό,τι κι αν κάνουμε, ό,τι κι αν κατασκευάσουμε, θα 'μαστε για πάντα συνδεδεμένοι με τη γη μ' έναν «ομφάλιο λώρο» που δεν θα μπορέσει ποτέ να κοπεί. «Εξυπνο» υλικό λοιπόν δεν είναι εκείνο με τις φοβερές πρωτόγνωρες ιδιότητες μόνο, αλλά εκείνο που παράγεται χωρίς να δημιουργεί οικολογικά προβλήματα, που δεν μολύνει, που αποσυντίθεται μέσα στον χρόνο και ενσωματώνεται χωρίς επικίνδυνες συνέπειες ξανά στη φύση.

Ας φανταστούμε το κτίριο να γερνάει σιγά σιγά, όπως οι άνθρωποι, και όταν πια χαθεί μετά από χρόνια τα υλικά του να ξαναγυρίσουν φυσιολογικά στο έδαφος και να διαλυθούν μέσα του, όπως χάνεται και διαλύεται το σώμα των ανθρώπων όταν πάψουν πια να ζουν. Εδώ, δίπλα στα βράχια, στο χώμα, στα φυτά, στο νερό θα χτίζουμε πάντα τα κτίριά μας, εδώ θα συνεχίσουμε να ζούμε, περαστικοί και εμείς μέσα στη θνητότητά μας. Ζούμε το τώρα, το σήμερα, αυτό όμως δεν σημαίνει πως έχουμε το δικαίωμα να υποθηκεύουμε το μέλλον των επόμενων γενεών. Το ίδιο και η αρχιτεκτονική μας. Τα κτίρια θα συνεχίσουν να υπάρχουν και μετά από μας και θα ζήσουν σ' αυτά και άλλες γενιές, όπως συνέβαινε πάντοτε στην ανθρώπινη ιστορία. Αρα δεν χτίζουμε μόνο για εμάς, αλλά και γι' όλους αυτούς που θα έρθουν μετά από εμάς!

Ο αρχιτέκτονας δεν μπορεί να σκέφτεται εγωιστικά, με γνώμονα μόνο τις εφήμερες μόδες και το πώς θα εντυπωσιάσει και θα καταπλήξει με τις μορφολογικές ακροβασίες του. Αντιθέτως, οφείλει να στοχάζεται βαθιά! Χτίζοντας στο παρόν, το μυαλό του πρέπει να το έχει στο μέλλον, το μέλλον που ήδη έφτασε και είναι εδώ και έγινε κιόλας παρελθόν. Γιατί πολλές φορές «πιστεύουμε ότι οι ιδέες και τα γούστα προχωρούν προς τα εμπρός, ενώ συχνά κάνουν απλώς κύκλους. Φτάνουμε συνεπώς να θεωρήσουμε τολμηρή πρόοδο την επιστροφή τους στο σημείο εκκίνησης» μας επισημαίνει στοχαστικά ο Κλοντ Λεβί-Στρος.

Η οίηση του ανθρώπου ότι αποτελεί το μοναδικό έξυπνο πλάσμα πάνω στη Γη, το οποίο μάλιστα έχει τη δύναμη να την εκμεταλλεύεται με φρενήρεις ρυθμούς καταστρέφοντας το ένα μετά το άλλο τα παρθένα τμήματα του φυσικού της περιβάλλοντος, το μόνο που προδιαγράφει με βεβαιότητα είναι τη μελλοντική εξαφάνισή του. «Ο άνθρωπος και ο ανθρώπινος πολιτισμός φαίνονται να απειλούνται μόνον από τον άνθρωπο και τον ανθρώπινο πολιτισμό» γράφει στην «Κόμη της Βερενίκης» ο Γιώργος Γραμματικάκης. Η επίκληση στη λεγόμενη «πρόοδο» και την άνευ όρων «ανάπτυξη», μπορεί να σημαίνει κατά βάθος την αυτοκαταστροφική πορεία ενός εκπληκτικού τεχνολογικά πολιτισμού που δεν διακρίνεται όμως και για τη σοφία του. Ενός πολιτισμού που πιστεύει με φανατισμό στο εφήμερο παρόν και αδιαφορεί επιδεικτικά για το μέλλον, αλλά και για το παρελθόν. Που αγνοεί, δηλαδή, την ίδια τη ζωή και τη συνέχισή της.

του Τάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτονας, καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα
Το άρθρο έχει δημοσιευτεί στην Εφημερίδα των Συντακτών