Πραγματικό ή εικονικό πανεπιστήμιο;

Τι θα σημάνει άραγε αυτή η εκ του μακρόθεν σπουδή; Μήπως ότι θα δημιουργηθούν σε παγκόσμια πλέον κλίμακα σπουδές δύο ταχυτήτων; Μια μαζική, «ανοικτή» και φθηνή που θα προσφέρεται από το διαδίκτυο προς όλους και μια άλλη «κλειστή» για τους εξαιρετικά λίγους, τους εκλεκτούς, αυτούς που θα έχουν τους πόρους να σπουδάσουν στα ιστορικά πανεπιστημιακά ιδρύματα, σε πραγματικό χρόνο και χώρο; Μη τυχόν και οδηγούμαστε σε ακόμη μεγαλύτερους ταξικούς διαχωρισμούς στο όνομα μάλιστα της απόλυτης ελευθερίας και πρόσβασης στη γνώση;

Ζούμε σε μια ρευστή περίοδο εξαιρετικά βίαιων και απροσδόκητων ανατροπών και μεταλλάξεων. Οι συνθήκες αλλάζουν με αστραπιαία ταχύτητα και ο χωροχρόνος μοιάζει να έχει αποκτήσει άλλη διάσταση. Την ίδια στιγμή η αίσθηση που είχαμε για τον τόπο και τον κόσμο φαίνεται πως συρρικνώνεται δραματικά. Νέες κοινωνικές αξίες αναδύονται εξυμνώντας και αποθεώνοντας την κυριαρχία του εφήμερου, ενώ τα καινούργια περιβάλλοντα που δημιουργούνται διαμορφώνουν αντίστοιχα τόσο το αστικό τοπίο των πόλεων όσο και την αρχιτεκτονική των μεμονωμένων κτιρίων.

«Η Παγκοσμιότητα έχει διαδεχτεί την Οικουμενικότητα(...) Οπως ο υπέρμετρος φιλελευθερισμός μιας αγοράς που έχει γίνει ενιαία, η ολικοποίηση έχει αρνηθεί τις διαφορετικές κουλτούρες και τους πολιτισμούς τους με μια μονομέρεια που αγγίζει ώς και τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο, και τότε ακριβώς το πολιτικά ορθό έχει αντικατασταθεί από την οπτικά ορθή αντίληψη που έχει νοθεύσει τη σχέση με το πραγματικό, όπως και με το φαντασιακό» αναφέρει ο Paul Virilio (1).

Πριν από ένα χρόνο περίπου, στο περιοδικό «The American Interest», δημοσιεύτηκε ένα ενδιαφέρον άρθρο με τίτλο: «Το τέλος του πανεπιστημίου όπως το ξέρουμε» (2). Ο συντάκτης του αναφέρεται στο μέλλον των αμερικάνικων πανεπιστημίων (ιδιωτικών και δημόσιων) την εποχή της κυριαρχίας του διαδικτύου. Υποστηρίζει ότι όπως μια πληθώρα καταναλωτικών αγαθών προσφέρονται από το internet σε εξαιρετικά χαμηλές τιμές ή ακόμη και δωρεάν, έτσι και οι σπουδές στο μέλλον πρόκειται να παρέχονται μέσω on line διδασκαλίας από τα πανεπιστήμια προς όλους τους φοιτητές, ανεξάρτητα σε ποια χώρα ζουν. Ενας Ασιάτης, Αφρικανός ή Νοτιαμερικανός θα μπορεί από τη χώρα στην οποία βρίσκεται, χωρίς καν να μετακινηθεί από το σπίτι του, με ελάχιστη οικονομική επιβάρυνση να σπουδάζει π.χ. στο MIT ή στο Harvard, παρακολουθώντας από την οθόνη του computer του τις διαλέξεις που θα δίδονται στις αίθουσες των πανεπιστημίων αυτών στη Βοστόνη των ΗΠΑ.

Προβλέπει μάλιστα ότι σε μερικές δεκαετίες, πολλά από τα 4.500 αμερικανικά κολέγια και πανεπιστήμια θα αναγκαστούν να κλείσουν, ενώ χιλιάδες καθηγητές θα χάσουν τη δουλειά τους. Ηδη έχει αρχίσει ένας τεράστιος ανταγωνισμός, «ζωής και θανάτου», μεταξύ των μεγάλων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων για την πρωτοκαθεδρία της e-διδασκαλίας, ενώ επενδύονται τεράστια κονδύλια προκειμένου να χρηματοδοτηθούν ερευνητικά προγράμματα προς αυτήν την κατεύθυνση. Οι καθηγητές πλέον δεν θα έχουν μπροστά τους ένα μικρό ακροατήριο φοιτητών, αλλά δεκάδες χιλιάδες που θα παρακολουθούν ζωντανά τα μαθήματα αυτά, ανάλογα με τις ώρες που θα τους εξυπηρετούν. Ηδη έχουν ξεκινήσει πολλές πιλοτικές εφαρμογές, αλλά και συνεργασίες διαφόρων πανεπιστημίων, προκειμένου να στηθεί ένα δίκτυο που θα λειτουργεί σε 24-ωρη βάση (Coursera, edX κ.ά.), ενώ δεν θα αργήσει και η χορήγηση των πρώτων πτυχίων (3).

Αν ισχύουν τα παραπάνω, τότε σιγά σιγά οι κτιριακές εγκαταστάσεις πολλών πανεπιστημίων θα απαξιωθούν, ενώ πολλές θα εγκαταλειφθούν ή θα στεγάσουν νέες χρήσεις. Φοιτητικές κατοικίες, αίθουσες διδασκαλίας, εργαστήρια, ολόκληρα πανεπιστημιακά campus θα αλλάξουν άρδην μορφή. Οι φοιτητές δεν θα κινούνται σε διαδρόμους, δεν θα παρακολουθούν τα μαθήματα σε αμφιθέατρα ούτε θα διαμένουν σε φοιτητικές εστίες. Οι αίθουσες διδασκαλίας θα μετασχηματιστούν πλέον σε virtual αίθουσες. Ο πραγματικός χώρος του πανεπιστημίου θα γίνει εικονικός.

Κι όμως όλοι θυμούνται τις σπουδές τους στο πανεπιστήμιο όχι ως κάτι απροσδιόριστο και νεφελώδες, αλλά έντονα ταυτισμένο με συγκεκριμένους χώρους, κτίρια, αίθουσες, χρώματα, υφές, εκεί που πέρασαν τα καθοριστικά φοιτητικά τους χρόνια. Τις ατέλειωτες ώρες στην ησυχία των βιβλιοθηκών ή στην πολύβουη και ζωντανή ατμόσφαιρα των αμφιθεάτρων. Κυρίως όμως τις φιλίες και τις σχέσεις που αναπτύξανε με συμφοιτητές και συμφοιτήτριες, στην κοινή προσπάθεια ανακάλυψης της επιστήμης ή της τέχνης τους, τις αμφιβολίες που γύρευαν μάταια να γίνουν βεβαιότητες. Φιλίες που ορισμένες τους ακολουθούν μια ζωή. Ο χώρος του πανεπιστημίου, όπως και κάθε αρχιτεκτονικός χώρος, νοηματοδοτείται από τους ανθρώπους που τον κατοικούν και τον κάνουν να υπάρχει. Αυτή όμως η παλιά ταύτιση της γνώσης με τον πανεπιστημιακό χώρο, για πρώτη φορά μοιάζει να κλονίζεται τόσο σοβαρά. Ο χώρος δεν προδιαγράφει ούτε συμβολίζει a priori πλέον τη γνώση, ούτε φυσικά και το αντίστροφο.

Τι θα σημάνει άραγε αυτή η εκ του μακρόθεν σπουδή; Μήπως ότι θα δημιουργηθούν σε παγκόσμια πλέον κλίμακα σπουδές δύο ταχυτήτων; Μια μαζική, «ανοικτή» και φθηνή που θα προσφέρεται από το διαδίκτυο προς όλους και μια άλλη «κλειστή» για τους εξαιρετικά λίγους, τους εκλεκτούς, αυτούς που θα έχουν τους πόρους να σπουδάσουν στα ιστορικά πανεπιστημιακά ιδρύματα, σε πραγματικό χρόνο και χώρο; Μη τυχόν και οδηγούμαστε, δηλαδή, σε ακόμη μεγαλύτερους ταξικούς διαχωρισμούς στο όνομα μάλιστα της απόλυτης ελευθερίας και πρόσβασης στη γνώση;

Δεν ξέρουμε αν αυτά που περιγράφει ο αρθρογράφος είναι όνειρο ή εφιάλτης. Κι αυτό γιατί το διαδίκτυο έχει μια διπλή όψη. Από τη μια δίνει τη δυνατότητα για ταχύτατη και ανέξοδη πρόσβαση στην πληροφορία από όποιο σημείο του πλανήτη κι αν βρίσκεσαι και από την άλλη, παρέχει εξίσου τη δυνατότητα κεντρικής εποπτείας της πληροφορίας αυτής από τις χώρες εκείνες που ελέγχουν τεχνολογικά το διαδίκτυο (βλ. περίπτωση Σνόουντεν). Εδώ πλέον δεν θα ελέγχεται μόνον αυτός που σπουδάζει και δέχεται τη γνώση, αλλά και ο καθηγητής που την προσφέρει, αφού πλέον όλα θα είναι προσβάσιμα και ελεγχόμενα από το «κεντρικό σύστημα παρακολούθησης».

Ο Μεγάλος Αδελφός θα είναι πανταχού παρών, ακόμη και στα πανεπιστήμια όπου γης. Μήπως όμως αυτός θα είναι και ο μεγαλύτερος εφιάλτης; Ενας ολοκληρωτικός και απόλυτος πολιτισμός, μια κουλτούρα απλωμένη, ίδια και απαράλλαχτη σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Οι πολιτισμοί είναι ως γνωστόν «συγκοινωνούντα δοχεία» κι αν χάσουν τη δυνατότητα να αλληλοτροφοδοτούνται, τότε θα καταντήσουν κάτι πολύ φτωχό, άδειο και επικίνδυνο για το μέλλον της ανθρωπότητας.
«Κάθε δράση είναι γνώση και κάθε γνώση είναι δράση» μας εξηγούν από την πλευρά τους οι διάσημοι βιολόγοι H. Maturana και F. Varela (4). Ποιος, λοιπόν, θα ελέγχει τη γνώση, άρα και τη δράση από δω και στο εξής;

του Τάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτων-Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα των συντακτών
Με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα

1. Paul Virilio, Το Πανεπιστήμιο της καταστροφής, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2008, σελ 30
2. Nathan Harden, Τhe end of the university as we know it, The American Interest, January/February 2013, σελ. 55-62
3. βλ. Β. Καϊμάκη, Η γνώση πάει διαδίκτυο, Εφημερίδα των Συντακτών, 15-16 Μαρτίου
4. Humberto Maturana, Francisco Varela, Το δέντρο της γνώσης - Οι βιολογικές ρίζες της ανθρώπινης νόησης, εκδ. Κάτοπτρο, σελ. 56