Το ιδιωτικό και το συλλογικό πρόσωπο της πόλης

Η περιθωριοποίηση των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, σε συνδυασμό με τη μη υλοποίηση κτιρίων που έχουν βραβευτεί στο παρελθόν, αλλά και την πολύ κακή κατασκευή άλλων, έχουν ελαχιστοποιήσει δυστυχώς τη δυνατότητα να αποκτήσουν οι ελληνικές πόλεις αξιόλογα δημόσια κτίρια. Εξαίρεση αποτελεί βεβαίως το εξαιρετικό Βυζαντινό Μουσείο Θεσσαλονίκης, έργο του αρχιτέκτονα Κυριάκου Κρόκου, που μαζί με λίγα ακόμη -μετρημένα στα δάκτυλα, είναι η αλήθεια- αποτελούν ό,τι καλύτερο έχει να επιδείξει η σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική.

Το δημόσιο κτίριο, εκτός του κοινωνικού του προορισμού, εμφανίζεται ως σύμβολο στην πόλη και λειτουργεί αναπόφευκτα ως αρχιτεκτονικό πρότυπο με σημαντικό παιδευτικό ρόλο. Είναι άρρηκτα δεμένο με την ιδρυτική αστική συνθήκη και αποτελεί το βασικό οργανικό της κύτταρο, που της προσδίδει νόημα και ιδεολογικό περιεχόμενο. Απ' αυτήν γεννήθηκε και σ' αυτήν απευθύνεται. Η πόλη δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς δημόσια κτίρια και τα δημόσια κτίρια, χωρίς την πόλη.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι πολίτες στις πορείες διαμαρτυρίας και στις κινητοποιήσεις τους επιλέγουν ως τελικό προορισμό ένα υπουργείο, μια νομαρχία, ένα δημαρχείο προκειμένου να επιδώσουν τα αιτήματά τους. Εκεί έρχονται σε άμεση επαφή με τους εκπροσώπους της πολιτείας, διεκδικώντας δυναμικά το δικαίωμά τους να συμμετάσχουν στη λήψη των αποφάσεων που τους αφορούν. Είναι εκείνη ίσως η σημαντικότερη στιγμή, κατά την οποία το κτίριο ταυτίζεται ολοκληρωτικά με το θεσμό που εμπεριέχει και κυρίως συμβολίζει. Εκφράζει τη δημοκρατία αλλά και τον εκφυλισμό της.

Είναι όμως το δημόσιο κτίριο απλώς ένας υποδοχέας δράσεων και γεγονότων ή μήπως και το ίδιο ως χωρική οντότητα δημιουργεί με τη σειρά του νέες δράσεις, τροφοδοτεί νέα γεγονότα; Το δημόσιο κτίριο αναμφίβολα επηρεάζει την πόλη και επηρεάζεται απ' αυτήν. Η σχέση κτιρίου-πόλης είναι αμφιμονοσήμαντη, δυναμική και απρόβλεπτη, και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου οι λειτουργίες τους εμπλέκονται και τα όριά τους γίνονται δυσδιάκριτα. Η λειτουργική αυτή ώσμωση όταν υπάρχει είναι ευεργετική, ανοίγοντας το κτίριο προς την κοινότητα.

Η έννοια του ορίου και του ενδιάμεσου χώρου, εδώ, έχουν εξαιρετική σημασία. Το πώς, για παράδειγμα, τοποθετείται το κτίριο σε σχέση με το δρόμο ή πώς υλοποιείται η μετάβαση από τον υπαίθριο χώρο της πόλης στο εσωτερικό του, μας αποκαλύπτουν τη σχέση του με τις καθημερινές δραστηριότητες της πόλης. Το «κατώφλι» της εισόδου ή της πύλης παίζει αυτόν ακριβώς τον ιδιαίτερο ρόλο: του διαχωρισμού και της ενοποίησης ταυτόχρονα. Η σημασία των μεταβατικών χώρων, άλλωστε, ήταν κάτι που στην αρχιτεκτονική παράδοση πολλών χωρών είχε έντονα συμβολικό, και μερικές φορές μεταφυσικό περιεχόμενο.

Το δημόσιο κτίριο δεν έχει καμιά σχέση με τον κοινωνικό αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση, αφού ο εγγενής και πρωταρχικός του ρόλος είναι να παραμένει ανοικτό, φιλικό και οικείο σε όλους ανεξαιρέτως τούς πολίτες. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ιστορικά προήλθε μέσα από κοινωνικούς αγώνες και τρομερές θυσίες, είναι κατάκτηση των πολιτών και όχι πολυτέλεια! Εκφράζει, στο πέρασμα του χρόνου, μέσω του περιεχομένου του αλλά και της μορφής του, τις αστικές μεταμορφώσεις και μεταβολές της πόλης, όπως επίσης και τις αρχιτεκτονικές αξίες της εποχής στην οποία αναφέρεται. Με αυτή την έννοια είναι από τους πλέον ευαίσθητους δείκτες καταγραφής τού πολιτισμού μιας κοινωνίας.

Αντίθετα, εδώ και χρόνια, η ελληνική πολιτεία έχει εκχωρήσει την ευθύνη (αλλά και τα οφέλη) κατασκευής σημαντικών κτιρίων πολιτιστικών χρήσεων σε «χορηγούς» και ιδιωτικούς οργανισμούς, ενώ μένει παγερά αδιάφορη έως και εχθρική απέναντι στη δημόσια αρχιτεκτονική, με αποτέλεσμα οι δημόσιοι φορείς στην πλειονότητά τους να στεγάζονται σε ακατάλληλα ιδιωτικά κτίσματα και πολυκατοικίες. Υπουργεία, εφορίες, δημόσιοι οργανισμοί, νομαρχίες, δικαστήρια, σχολεία... βρίσκονται πίσω από απρόσωπες όψεις στενών περιμετρικών μπαλκονιών και επαναλαμβανόμενων παραθύρων, έτσι που στο τέλος αδυνατούμε να ξεχωρίσουμε το ιδιωτικό από το δημόσιο. Οι πόλεις μας είναι ένα συνονθύλευμα τέτοιων πανομοιότυπων μορφωμάτων και μόνον η άχαρη ταμπέλα στην είσοδο μας πληροφορεί για το είδος του κτιρίου, σαν να πρόκειται για εμπορικό κατάστημα ή το παντοπωλείο της γειτονιάς. Ακριβώς αυτή η ταύτιση του δημόσιου με το ιδιωτικό είναι που αναπαράγει ισοπεδωτικά εδώ και χρόνια το ιδεολογικό μοντέλο συγκρότησης της νεοελληνικής πόλης, καθιστώντας το εξαιρετικά άκαμπτο, επικίνδυνο και εν τέλει αντιδημοκρατικό.

Η Αθήνα, αλλά και οι υπόλοιπες πόλεις της περιφέρειας, έχουν ανάγκη από δημόσια κτίρια με εμβληματικό χαρακτήρα που θα λειτουργήσουν ως μοχλοί ανάπτυξης και ενδυνάμωσης μιας άλλης αρχιτεκτονικής, οραματικής, που θα εκφράζει τη δυναμική μιας κοινωνίας που επιθυμεί να αλλάξει δραστικά το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει. Μιας κοινωνίας που έχει συνειδητοποιήσει το αδιέξοδο στο οποίο έχει οδηγήσει η άκρατη εξατομίκευση, σε αντίθεση με την αναντίρρητη αξία του δημόσιου χώρου και των συλλογικών δραστηριοτήτων του. Η ελληνική πόλη χρειάζεται περισσότερο από ποτέ κτίρια με ταυτότητα και έντονο συμβολικό περιεχόμενο, κτίρια που θα λειτουργήσουν ανατρεπτικά, ει δυνατόν, έλκοντας σαν ισχυροί μαγνήτες τον κόσμο ξανά στο κέντρο της πόλης, δίδοντας ζωή σε υποβαθμισμένες και εγκαταλειμμένες περιοχές της. Γιατί, τα δημόσια κτίρια λειτουργούν ως κοινωνικοί πυκνωτές, δίνουν ευκαιρίες για πολλαπλές χρήσεις, είναι σημεία αναφοράς και τοπόσημα ανάμεσα στα ιδιωτικά κτίσματα.

Κυρίως όμως έχει ανάγκη από υπαίθριους χώρους, που θα έδιναν μιαν ανάσα στο ασφυκτικό και συμπιεσμένο κτισμένο περιβάλλον. Εκεί εκτονώνεται η ζωή τής πόλης. Είναι τόποι συναντήσεων, συλλογικών εκδηλώσεων και διεκδικήσεων, απρόβλεπτων και τυχαίων δράσεων, προσωπικών περιπλανήσεων και διαδρομών, ελεύθερης και δημιουργικής αυτενέργειας των πολιτών. Οι υπαίθριοι δημόσιοι χώροι που βρίσκονται μέσα στο σώμα της πόλης λειτουργούν ως κοινωνικοί συλλέκτες, αλλά και ως πολλαπλασιαστές ταυτόχρονα κοινωνικών γεγονότων. Είναι οι χώροι που περιγράφουν με τον καλύτερο τρόπο την εξελικτική πορεία μιας πόλης, συσσωρεύουν τη συλλογική μνήμη των κατοίκων της και είναι οι πιο αξιόπιστοι μάρτυρες της ιστορίας της, δηλαδή τής αφήγησης των ανθρώπινων βιωμάτων.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθ. Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 04/01/2007