Το κτίριο Αβέρωφ

Το κτίριο Αβέρωφ, έργο του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου (1811-1885), που τόσο επαίνεσε ο Le Corbusier όταν το επισκέφθηκε, είναι αναμφίβολα ένα από ωραιότερα νεοκλασικά κτίρια της χώρας μας. Αποτελεί μαζί με τα άλλα δύο συμμετρικά μονώροφα κτίρια της Πρυτανείας και της Σχολής Καλών Τεχνών που το πλαισιώνουν την τριλογία που κοσμεί το συγκρότημα του Πολυτεχνείου στην Πατησίων. Πέρα όμως από τις συνθετικές αρετές και την αναμφισβήτητη αρχιτεκτονική ποιότητα που το χαρακτηρίζουν, αυτό που πρέπει κυρίως να επισημανθεί είναι η εξαιρετική λειτουργία του ως κτιρίου εκπαίδευσης.

Από το 1878, οπότε ολοκληρώθηκε η κατασκευή του, και ως τα σήμερα, συνεχίζει να επιτελεί με τον καλύτερο τρόπο τη λειτουργική και συμβολική του αποστολή. Τι κι αν πέρασαν τα χρόνια, τι κι αν άλλαξε τόσο πολύ η αρχιτεκτονική από τότε, το κτίριο παραμένει ένας ζωντανός πυρήνας εκπαίδευσης και μάθησης, ένα υποδειγματικό σχολείο! Εξυπηρετεί όχι μόνον τις λειτουργικές απαιτήσεις, αλλά με τρόπο δεξιοτεχνικό συμπυκνώνει και ταυτίζει τη μορφή του με το περιεχόμενο, συνδέοντάς τες σε μία αδιάσπαστη και αξεχώριστη ενότητα.

Στις αίθουσες, στις στοές, στο κεντρικό αίθριο, σε κάθε απόμερη γωνιά του, είναι σίγουρο ότι οι γενιές των αρχιτεκτόνων που πέρασαν και σπούδασαν εκεί, θα αναπολήσουν ιδιαίτερες στιγμές και θα ανασύρουν τις δικές τους αναμνήσεις από τα φοιτητικά τους χρόνια. Αναμνήσεις που το στοιχειώνουν μέσα στον χρόνο. Σίγουρα όμως οι κορυφαίες και οι πιο συνταρακτικές στιγμές του είναι εκείνες από την περίοδο της εξέγερσης κατά της δικτατορίας, τον Νοέμβρη του 1973, που σημάδεψαν ανεξίτηλα τη σύγχρονη ιστορία της χώρας και το κατέστησαν σύμβολο αντίστασης και δημοκρατίας. Είναι ένα κτίριο που θα είναι για πάντα συνδεδεμένο με τη σπουδάζουσα νεολαία και ιδιαίτερα με τους φοιτητές της αρχιτεκτονικής.

Ας ελπίσουμε, σε αντίθεση με τα τελευταία νομοθετήματα της κυβέρνησης, ότι θα παραμείνει για πάντα χώρος δημόσιας εκπαίδευσης -όπως άλλωστε ρητά επιτάσσουν και οι όροι του κληροδοτήματος- και κυρίως ανοιχτός στην πόλη και στους πολίτες.

Συχνά στις συζητήσεις μου με τους σπουδαστές το αναφέρω ως εξαιρετικό παράδειγμα αρχιτεκτονικού χώρου. Και το αναφέρω όχι τόσο σε σχέση με το ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό του λεξιλόγιο, τις περίτεχνες λεπτομέρειες, τα υλικά ή τα χρώματα, αλλά κυρίως για την ξεκάθαρη και συγκροτημένη συνθετική του δομή και την αίσθηση που σου δημιουργεί από την πρώτη κιόλας στιγμή που εισέρχεσαι στο καταπληκτικό εσωτερικό του αίθριο.

Ένας υπέροχος χώρος σε σχέση με τις αναλογίες του, τον τρόπο που εισχωρεί το φως, τη σκιερή δροσερή περιμετρική στοά που αποτελεί τον μεταβατικό χώρο των αιθουσών. Τη θέαση που έχει κανείς από πάνω προς τα κάτω, από τον περιμετρικό διάδρομο-διάζωμα προς το αίθριο, που προσδίδει στον χώρο εξαιρετική θεατρικότητα και ζωντάνια. Ένας εσωστρεφής ήσυχος χώρος που μας δίνει τη δυνατότητα να βρισκόμαστε όλοι εκεί, να συναντάμε με μια ματιά τον άλλο, να συμμετέχουμε όλοι μαζί στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ένας σημαντικός κοινωνικός πυκνωτής που συνδέει και δεν απομονώνει. Και αυτό είναι κάτι που οι σπουδαστές μπορούν να το συνειδητοποιήσουν μέσα από τη δική τους, καθημερινή βιωματική σχέση με τον χώρο, δίχως περίπλοκες και δυσνόητες θεωρητικές αναλύσεις.

Παρ' όλη την εσωστρέφειά του, τον πυκνό εσωτερικό του πυρήνα που βρίσκεται απομονωμένος από το περιβάλλον ολόγυρα, τα παράθυρα στις αίθουσες που βρίσκονται ψηλά σού επιτρέπουν να ρίξεις ένα γρήγορο βλέμμα στην πόλη. Την ίδια ώρα, όταν βρίσκεσαι στους ημιυπαίθριους χώρους των περιμετρικών κινήσεων και στο αίθριο, μπορείς ανά πάσα στιγμή να έχεις άμεση επίγνωση των καιρικών συνθηκών, τις μέρες που άλλοτε είναι ηλιόλουστες και άλλοτε συννεφιασμένες ή βροχερές, το σούρουπο όταν σκοτεινιάζει κι έρχεται η νύχτα. Είναι ο τρόπος που εισχωρεί το φως από ψηλά, οι έντονες εναλλαγές φωτισμένων και σκιασμένων περιοχών, οι κλειστοί και ανοιχτοί χώροι που σε βοηθούν να συνειδητοποιήσεις την τεράστια σημασία που έχουν οι κλιματολογικές συνθήκες ενός τόπου στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.

Εκεί ακριβώς, μέσω της προσωπικής καθημερινής σχέσης που έχουν οι σπουδαστές με τους χώρους όπου κινούνται, εργάζονται, συζητούν, παίζουν, χτίζεται βήμα βήμα η αίσθηση που έχουν για την ποιότητα του αρχιτεκτονικού χώρου. Η αρχιτεκτονική σταδιακά αποκαλύπτεται. Όχι ως αφηρημένος και ασαφής λόγος, αλλά ως προσωπικό βίωμα. Το δυσνόητο γίνεται συγκεκριμένο και κατανοητό, αφού ο χώρος από μόνος του διδάσκει και δεν χρειάζεται καμιά διαμεσολάβηση. Γιατί η καλή αρχιτεκτονική δεν γνωρίζει στιλ, συγκεκριμένο τόπο ή χρόνο. Απλώς υπάρχει και βρίσκεται εκεί!

Τότε συνειδητοποιούν, για παράδειγμα, μέσω της σύγκρισης, τις μεγάλες διαφορές που το χωρίζουν από τα υπόλοιπα κτίρια του συγκροτήματος, επί των οδών Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας, στα οποία έχει επεκταθεί η σχολή αρχιτεκτόνων τα τελευταία χρόνια. Τους πανομοιότυπους, τυποποιημένους και αδιάφορους ορόφους. Τους μακριούς εσωτερικούς διαδρόμους και τις συνεχόμενες αίθουσες που βρίσκονται παρατεταγμένες εκατέρωθεν των πλευρών τους και το μόνο που τις διαφοροποιεί είναι το νούμερο στο ταμπελάκι που βρίσκεται κρεμασμένο έξω από τις πόρτες. Σκοτεινοί, αδιάφοροι, χωρίς ζωή, σαν να κινείσαι μέσα σε σωλήνες απομονωμένους από τον δρόμο και την πόλη, αλλά και το εσωτερικό προαύλιο. Κτίρια-γραμμές που είναι οργανωμένα πάνω στην ίδια άκαμπτη τυπολογία, όπως τα στερεότυπα κτίρια γραφείων, τα νοσοκομεία ή τα ξενοδοχεία.

Είναι το ίδιο το κτίριο, λοιπόν, που επιτρέπει να αναπτυχθεί αυτή η συλλογικότητα, η τόσο απαραίτητη στις σπουδές του αρχιτέκτονα. Σου δίνει τη δυνατότητα να μοιράζεσαι με τους άλλους τις εμπειρίες σου, σαν κάτι πρωτόγνωρο και πολύτιμο. Μιλάς για τον χώρο, προσπαθείς να καταλάβεις, αναζητάς την κρυμμένη ποιότητα που δεν φανερώνεται εξ αρχής, έτοιμη και φωταγωγημένη, αλλά βρίσκεται στα σκοτεινά· εκεί που πρέπει να ψάξεις πολύ για να την ανακαλύψεις. Αυτή η από κοινού ανακάλυψη της αρχιτεκτονικής, όχι ως απλού γεωμετρικού μεγέθους, ως απαστράπτουσας μορφής, αλλά πρωτίστως ως χώρου ζωής, είναι το μεγάλο και ανεκτίμητο μάθημα που προσφέρει το κτίριο Αβέρωφ.

του Τάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτων-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα των συντακτών.