Χτίζοντας τον... ουρανό

Βαρύτητα και αρχιτεκτονική

Στον τόπο μας, για παράδειγμα, οι συχνές και έντονες σεισμικές δονήσεις επηρέασαν καταλυτικά τα τεχνικά έργα και τον τρόπο δόμησης των κτΙρίων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Γιατί το κτίριο λειτουργεί σαν ζωντανός οργανισμός. «Κινείται» ανάλογα με τις δυνάμεις που ασκούνται πάνω του (ανεμοπίεση, θερμοκρασιακές μεταβολές, σεισμός), «κρυώνει και ζεσταίνεται» ανάλογα με τις εποχές του χρόνου, «ιδρώνει» από τις συμπυκνώσεις των υδρατμών που υγροποιούνται πάνω στις επιφάνειές του, «αναπνέει» μέσω των εξωτερικών ανοιγμάτων του, όπως επίσης πρέπει να προστατεύεται από την έντονη ηλιακή ακτινοβολία, τη βροχή, την υγρασία, το θόρυβο...

Η αρχιτεκτονική πάντοτε λειτουργούσε σε σχέση με τις φυσικές δυνάμεις, αλλά κυρίως σε σχέση με τη σημαντικότερη και την πιο μυστηριώδη, τη βαρύτητα. Οποιο κτίριο και αν κοιτάξεις, από το μικρότερο και ταπεινότερο καλύβι, μέχρι το μεγαλύτερο και μεγαλοπρεπέστατο μέγαρο, θα διακρίνεις πως ενυπάρχει σ' αυτό μια «δυναμική κατάσταση ισορροπίας». Το βάρος των φορτίων της κατασκευής σε αντιδιαστολή με το φέροντα οργανισμό του κτιρίου. Ολα μπορούν να καταρρεύσουν στη στιγμή. Είναι η βαρύτητα που τα έλκει διαρκώς προς την επιφάνεια της Γης. Ολα βρίσκονται σε μια ιδιάζουσα σχέση ως προς την κατακόρυφο, είτε αποκλίνουν είτε συγκλίνουν. Με την έννοια αυτή, τα κτίρια είναι δυναμικά και όχι στατικά, και αυτό διότι εκφράζουν στο χώρο τις αόρατες και άυλες δυνάμεις που ασκούνται πάνω τους, αλλά και εκείνες που τα βοηθούν να στέκουν όρθια.

Αυτή ακριβώς η πάλη των αντιτιθέμενων δυνάμεων πρέπει να υποδηλώνεται στη μορφή του κτιρίου. Η επίδραση της βαρύτητας, θα έλεγε κανείς, λειτουργεί με την πάροδο του χρόνου «υπονομευτικά» για τη στατική αντοχή της κατασκευής. Τα υλικά που βρίσκονται ψηλά από την επιφάνεια της γης είναι σαν να την αγνοούν και να μετεωρίζονται στο κενό. Ολα τα κτίσματα που μας προκαλούν μεγάλη συγκίνηση και θαυμασμό τείνουν να ξεφύγουν από το σφιχτό «εναγκαλισμό» της και ορθώνονται ψηλά σε μια προσπάθεια να φτάσουν τον ουρανό... εκεί όπου δεν υπάρχει βαρύτητα. Αυτή η γλυπτική-δομική τους υπόσταση είναι ο πυρήνας της ύπαρξής τους, η ελάφρυνση και η ελαχιστοποίηση του περιττού βάρους της κτιριακής τους μάζας και η «ευαίσθητη ισορροπία» στην οποία βρίσκονται είναι όλη τους η χάρη. Ενα μοναστήρι που κρέμεται στον γκρεμό, ένα πέτρινο τόξο γεφυριού που αιωρείται ανάμεσα στις όχθες του ποταμού ή μια ψηλή καμινάδα εργοστασίου που μοιάζει να τρυπάει τα σύννεφα.

Αμα παρατηρήσει κανείς τα σημαντικά και αξιοθαύμαστα κτίρια του παρελθόντος, θα διαπιστώσει ότι οι μορφές τους είχαν να κάνουν άμεσα ή έμμεσα με τη βαρύτητα. Ο τρόπος που τα φορτία επιδρούν στην κατασκευή ήταν κάτι που απασχόλησε, για παράδειγμα, κατά κόρον τους αρχαίους Ελληνες. Το διακρίνουμε στο πώς έχτιζαν τους ναούς τους, όπου όχι μόνον οι κίονες αλλά και τα κιονόκρανα και οι βάσεις τους με τα κυμάτια διαμορφώνονταν πλαστικά, έτσι ώστε να είναι εμφανές ότι συμπιέζονται και καμπυλώνονται επειδή μεταφέρουν μέσω της μάζας τους δυνάμεις ή έχουν παραμορφωθεί από δυνάμεις. Εφτασαν σ' ένα ύψιστο σημείο εκλέπτυνσης της ύλης, προσδίδοντας στο μάρμαρο μια εκπληκτική έκφραση πλαστικότητας και κομψότητας, ανάγοντας το αρχιτεκτόνημα σε έργο καλλιτεχνικό και ποιητικό.

Στη «χτισμένη» αρχιτεκτονική, δηλαδή στις κατασκευές από φέρουσα τοιχοποιία, το σχήμα της κάτοψης είναι κλειστό. Φέρων οργανισμός είναι ο τοίχος. Η στέγη για να στηριχτεί εδράζεται πάνω στον τοίχο που μεταφέρει τα φορτία της κατασκευής στο έδαφος. Τα ανοίγματα απομακρύνονται από τις ακμές του κτιρίου και βρίσκονται για κατασκευαστικούς λόγους στο μέσον του τοίχου, ο οποίος πρέπει να έχει συνέχεια και να «γωνιάζει», γιατί εκεί βρίσκεται η δυναμική του λειτουργία και η αντοχή του στις οριζόντιες δυνάμεις που ασκούνται πάνω του. Αυτό ακριβώς εκφράζεται στη χτισμένη αρχιτεκτονική με την ιδιαίτερη φροντίδα και προσοχή του χτίστη στους γωνιόλιθους. Είναι μια αρχιτεκτονική που συγκλίνει σε σχέση με την κατακόρυφο, ισχυροποιώντας κυρίως τη βάση, ενώ η στέψη είναι πάντα πιο ελαφριά. Εκεί στην επαφή της με τον ουρανό, στην κορυφογραμμή της γίνεται ανάλαφρη. Εκεί όμως που γίνεται μια σημαντική τομή στην ιστορία της αρχιτεκτονικής είναι η ανακάλυψη και η χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος. Ο συνδυασμός σκυροδέματος και χάλυβα, η δυνατότητα δηλαδή να συνυπάρχουν και να συλλειτουργούν θλίψη και εφελκυσμός, έδωσε εξαιρετικές και επαναστατικές για την εποχή εκείνη δυνατότητες στους μηχανικούς, να σχεδιάζουν πρωτόγνωρες μορφές κτιρίων αλλά και να υπολογίζουν με ασφάλεια την αντοχή τους.

Το κλειστό σχήμα της κάτοψης πια «σπάει»! Αποδομείται για να αναδομηθεί. Η επιφάνεια μπορεί πλέον να είναι αυτόνομη, να καλύπτει, αλλά και να περιβάλλει, να ορίζει. Δίνεται στον αρχιτέκτονα έτσι η δυνατότητα να μεταχειριστεί την επιφάνεια οριζόντια ή κατακόρυφα με τον ίδιο τρόπο. Μπορεί να είναι επίπεδη, να καμπυλώσει, να γίνει τεθλασμένη, συγκλίνοντας ή αποκλίνοντας από την κατακόρυφο. Το εσωτερικό, το κρυφό, το χθόνιο πια αποκαλύπτονται, το μέσα και το έξω γίνονται σχεδόν ένα.

Το υποστύλωμα, η δοκός, η πλάκα αποτελούν τμήματα μιας μονολιθικής κατασκευής και λειτουργούν μαζί, σε αντίθεση με το παρελθόν όπου ήταν ανεξάρτητα μεταξύ τους στοιχεία, βασιζόμενα κυρίως στο μεγάλο τους βάρος. Η στέγη-πλάκα στηρίζεται στα δικά της υποστυλώματα, αποδεσμεύεται από τη φέρουσα τοιχοποιία και προηγείται της κατασκευής, θυμίζοντας τις πασσαλόπηκτες ξύλινες κατασκευές των προϊστορικών χρόνων. Εδώ πια ο τοίχος δεν χρειάζεται να γωνιάσει, λειτουργεί περισσότερο ως επιφανειακό στοιχείο παρά ως συμπαγής μάζα και αποδεσμεύεται τρόπον τινά από την παραδοσιακή και μακραίωνη ιστορία του. Αυτοτελής και αυθύπαρκτος πλέον, έρχεται εκ των υστέρων να κινηθεί ελεύθερα στο χώρο, ανεξάρτητα από τα υποστυλώματα και να κλείσει τα κενά ή να προεκταθεί στο ύπαιθρο, ενοποιώντας άμεσα τον εσωτερικό με τον εξωτερικό χώρο. Το κτίριο μοιάζει να «αιωρείται» στο χώρο, σαν να κρέμεται από τον ουρανό και όχι να θεμελιώνεται σταθερά στη γη, «αψηφώντας» την αιώνια παρουσία της βαρύτητας.

Σήμερα για άλλη μία φορά νέες μέθοδοι και υλικά έρχονται να ανατρέψουν τον τρόπο κατασκευής των κτιρίων, αλλά και την έκφραση της υλικότητάς τους. Υλικά σύνθετα, βιομηχανικά, με εξαιρετικές αντοχές και ιδιότητες δίνουν ξανά στον αρχιτέκτονα την ευκαιρία να πειραματιστεί και να στοχαστεί πάνω στο διαχρονικό ζήτημα της συνθετικής και κατασκευαστικής δομής, εκφράζοντας την εσωτερική νομοτέλεια του οικοδομήματος.

Γιατί αρχιτεκτονική πρέπει να κάνεις με τα υλικά που σου προσφέρει η εποχή και ο τόπος σου, προσπαθώντας να εκφράσεις την ιδέα του αρχιτεκτονήματος, που θα παραμένει για πάντα το μέγα ζητούμενο.

Του ΤΑΣΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθηγητή Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 14/12/2005