Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

1. Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

2. Η ΣΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

3. Η ΔΙΑΖΕΥΞΗ ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

4. Η ΑΠΟΣΥΝΔΕΣΗ - Bernard Tschumi

5. Η 'ΥΒΡΙΔΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ'



1. Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Το παρακάτω κείμενο αποτελεί εισήγηση του Χρίστου Παπαστεργίου και Νεκτάριου Κεφαλογιάννη, την οποία παρουσίασαν στο συμπόσιο του Φεστιβάλ ‘ΤΟ ΑΛΛΟ ΣΩΜΑ' στο αμφιθέατρο του Ιδρύματος ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ την 11η Δεκεμβρίου 2004.

Διοργάνωση ‘ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ' www.humanrights.gr

Στο συμπόσιο αυτό συμμετείχαν οι:

Πέπη Ρηγοπούλου, καθηγήτρια του πανεπιστημίου Αθηνών

Νίκη Ρουμπάνη, Εκπαιδευτικός, Καλλιτέχνης, Πρόεδρος του Δικτύου Γυναικών Ευρώπης, Εκπρόσωπος Ευρωπαϊκού Αντιρατσιστικού Δικτύου.

Αποστολία Παπαδαμάκη, Χορογράφος, επιμελήτρια της τελετής έναρξης της Παραολυμπιάδας "Αθήνα 2004", καλλιτεχνική διευθύντρια της ομάδας χορού Quasi Stellar

Στέλιος Κρασανάκης, Ψυχίατρος-Δραματοθεραπευτής

Σταύρος Τσιγκόγλου, Καθηγητής Χειρουργικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τεχνοκριτικός

Nancy NISBET, Καλλιτέχνης, Επίκουρη Καθηγήτρια University of British Columbia, Καναδάς

Λήδα Παπακωνσταντίνου, εικαστικός καλλιτέχνης

Χρίστος Παπαστεργίου, αρχιτέκτων μηχ. Αθήνα

Νεκτάριος Κεφαλογιάννης, αρχιτέκτων μηχ. Βαρκελώνη

Η θεματολογία του συμποσίου έχει προσδιοριστεί από τους διοργανωτές ως εξής:

« Στην εποχή του υλισμού, του άγχους, της τεχνολογίας, του θριάμβου της "εξωτερικής" αλήθειας σε βάρος της εσωτερικής εμπειρίας, το Συμπόσιο του 4ου Φεστιβάλ Τέχνης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, μέσα από μια σπονδυλωτή προσέγγιση στα όρια επιστήμης, φιλοσοφίας, τέχνης και κοινωνικής εμπειρίας, θα αναζητήσει τη νέα ταυτότητα του σώματος.

Το Συμπόσιο διερευνά τις κοινωνικές προεκτάσεις της αλλαγής στην αισθητική πρόσληψη του σώματος που έχει επιφέρει η συνάντηση του φυσικού και του εικονικού σώματος. Ποιες είναι οι σύγχρονες τάσεις σύγχρονων πρακτικών της παραστατικής τέχνης απέναντι στο σώμα; Πώς το σώμα εμπνέει και εμπνέεται από τα έργα που κάνουν χρήση ευρέως φάσματος ψηφιακών τεχνολογιών, πολυμέσων, εγκαταστάσεων και διαδραστικών εφαρμογών, σε συνδυασμό με ζωντανές παραστάσεις;

Στο Συμπόσιο ανιχνεύεται το ενδεχόμενο ο σύγχρονος πολιτισμός, που διαπερνάται καταλυτικά από το στοιχείο του κατανάλωσης και της χρησιμοθηρίας, να βρίσκεται αντιμέτωπος με τη "μαζικοποίηση" της αντίληψης για το σώμα και μάλιστα το "ορθό" σώμα. Στο πλαίσιο αυτό, πώς εξελίσσεται η αντίληψη για το σώμα με ειδικές ανάγκες;

Οι θεματικές ενότητες ανιχνεύουν τη νέα χροιά συνείδησης για το σώμα και τη διαφορετικότητα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, της εικόνας και της Κοινωνίας της Πληροφορίας.»

[για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επισκεφτείτε το site του φεστιβάλ: www.humanrights.gr ]

2. Η ΣΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Η αρχιτεκτονική ως συνθήκη δράσης. Η διαμεσολάβηση μεταξύ της σωματικής πρόσληψης και της αφηρημένης εννόησης του χώρου.

Στην εισήγηση αυτή θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε την αρχιτεκτονική ως συνθήκη δράσης.

Δηλαδή ως την συνθήκη, η οποία διαμορφώνει το περιβάλλον όπου η δράση και δραστηριότητα αποκτά φυσιογνωμία, χαρακτήρα και νόημα. Για τον λόγο αυτό ως κεντρική αναφορά και περιεχόμενο του επιχειρήματος μας θα χρησιμοποιήσουμε την έννοια της δράσης. Η δράση θεωρείται ως ο τρόπος, τον οποίο διαθέτουμε για να υπάρχουμε και να εντασσόμαστε ως ενσώματες υπάρξεις στον κόσμο.

Η αρχιτεκτονική μας ενδιαφέρει ως η διαδικασία παραγωγής των τεχνημάτων , τα οποία διαμεσολαβούν ανάμεσα στην αποσπασματικότητα της εμπειρικής πρόσληψης του κόσμου μέσω του σώματος και της αφηρημένης, συνολικής σύλληψής του ως ολότητα , ως ένα πλέγμα σχέσεων, στο οποίο το σώμα εντάσσεται.

Με λίγα λόγια, το επιχείρημα μας είναι ότι η αρχιτεκτονική συγκροτεί τις χωρικές διατάξεις, οι οποίες διαμορφώνουν την συνθήκη ένταξης μας στον κόσμο.

Από τη μεριά της αρχιτεκτονικής θα μας απασχολήσει κυρίως το αποτέλεσμα της λειτουργίας του σώματος (κίνηση, επικοινωνία) ή οποία περιγράφεται από την έννοια της δραστηριότητας.

Ανάλογα με τις συνθήκες που διαμορφώνει η αρχιτεκτονική για την ανάπτυξη της δραστηριότητας κρίνεται και ο τρόπος (ελεύθερος ή επιβαλλόμενος) με τον οποίο ο άνθρωπος αναπτύσσει την σχέση του με τον κόσμο.

Η σωματικότητα και το θεσμικό πρόγραμμα

Σε παραδοσιακές κοσμοθεωρήσεις το υλικό σώμα αποτελεί το βασικό παράγοντα που διαμεσολαβεί για την ένταξή μας στον κόσμο. Για παράδειγμα σε μυθικές προσεγγίσεις του κόσμου το τοπίο αποτελεί το πεδίο το οποίο αναπαριστά τη δράση του σώματος. Το ίδιο το ανθρώπινο σώμα αποτελεί το μέτρο του κόσμου και την αναπαράσταση του.

Οι αναπαραστάσεις του κόσμου τότε σχετίζονται με την εικόνα και τις λειτουργίες του σώματος.

Ο Zygmunt Bauman από την άλλη αναφέρεται στην χαρακτηριστική στροφή από την παραδοσιακή, ανθρωπομετρική θεώρηση του κόσμου στην θεώρησή του ως μια ορθολογική, θεσμική κατασκευή. Η στροφή αυτή παρατηρήθηκε σε μια περίοδο κατά την οποία ο κοινωνικός χώρος άρχισε να γίνεται πιο περίπλοκος από τον παραδοσιακό κοινοτικό χώρο και η συνθήκη ένταξής του υποκειμένου στον νέο αυτό συνολικό χώρο απαιτούσε τεχνικές οι οποίες δεν θα μπορούσαν πια να αρκεστούν μόνο στις δυνατότητες που προσέφερε το ανθρώπινο σώμα.

‘Ο χαρακτήρας των παραδοσιακών κοινωνιών οργανώνεται γύρω από τις πλέον αδιαμεσολάβητες ικανότητες του ανθρώπινου σώματος […] Η κατάσταση αυτή άλλαξε ριζικά, με την πρόοδο των μέσων που επέτρεψαν την επέκταση των διενέξεων, της αλληλεγγύης των αγώνων, των συζητήσεων της δικαιοσύνης πολύ πέραν της εμβέλειας του ανθρώπινου ματιού ή χεριού. Ο χώρος έγινε αντικείμενο επεξεργασίας/ συγκέντρωσης/ οργάνωσης/ τυποποίησης και πάνω από όλα χειραφετήθηκε από το φυσικό περιορισμό του ανθρώπινου σώματος. Επομένως αυτό, που από τότε και στο εξής ‘οργάνωνε το χώρο' ήταν οι δυνατότητες της τεχνικής, η ταχύτητα της δράσης της, και το κόστος της χρήσης της: ‘ο χώρος που προβάλλεται από μια τέτοια τεχνική είναι ριζικά διαφορετικός: κατασκευασμένος και όχι θεόσταλτος, τεχνητός και όχι φυσικός, διαμεσολαβούμενος από το hardware και όχι άμεσα προσπελάσιμος από τον ανθρώπινο νου, εξορθολογισμένος και όχι ‘κοινοτικοποιημένος', εθνικός και όχι τοπικός' [σημειωση 1]

Η εποχή αυτή μας ενδιαφέρει, καθώς τότε γίνεται φανερή η φθίνουσα αναπαραστατική δύναμη του σώματος και η φθίνουσα χρήση του ανθρώπινου μέτρου ως αδιαμεσολάβητη συνθήκη ένταξης στον κόσμο. Αντίστροφα την εποχή αυτή αναπτύσσονται πια τα μέσα, τεχνήματα, διατάξεις ή μηχανισμοί, οι οποίοι κρίνονται καταλληλότεροι για να διαμεσολαβούν στην αναπαράσταση της θέσης μας σε λιγότερο απλά συστήματα σχέσεων. Εδώ ξεκινά και η πορεία ενός νέου ρόλου της αρχιτεκτονικής και της οργάνωσης του χώρου γενικότερα, στην νεώτερη εποχή. Αναφερόμαστε σε μια εποχή κατά την οποία εμφανίζονται τα περίπλοκα αστικά συστήματα, τα συστήματα της βιομηχανικής παραγωγής, των μεταφορών, των επικοινωνιών . Στα συστήματα αυτά και τους νέους θεσμούς που δημιουργούνται το σώμα πια εντάσσεται με την παρεμβολή διατάξεων και η αρχιτεκτονική παίζει έναν καινούριο ρόλο.

Το ‘πανοπτικόν'- το ‘πρόγραμμα της επιτήρησης'

Αναφορικά με την περίοδο αυτή της διαμόρφωσης των αστικών θεσμικών μοντέλων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση του M . Foucault και συγκεκριμένα αυτή που αφορά το ‘Πανοπτικόν' ως χωρική διάταξη, ως έναν αρχιτεκτονικό ιδεώδες της εποχής.

Η ανάλυση του Foucault αφορά τους θεσμικούς μηχανισμούς , τους οποίους αναπτύσσει η κοινωνία την εποχή αυτή αλλά και τα μέσα τα οποία χρησιμοποιεί για την ολοκλήρωσή τους στον χώρο. Διαφαίνεται μέσα από το παράδειγμα αυτό η αντίληψη διαχείρισης του σώματος ως πόρου , ο οποίος εντάσσεται σε αφηρημένα πρότυπα συμπεριφοράς μέσω χωρικών διατάξεων. Αλλά επίσης διαφαίνεται και ο οραματισμός για μια ορθολογική κοινωνία του ελέγχου και της πειθαρχίας.

Το ‘πανοπτικόν' (μια πρόταση του αρχιτέκτονα J . Bentham ), το οποίο ο Foucault χρησιμοποιεί ως κύρια αναφορά, είναι ένα παράδειγμα ενδεικτικό της χρήσης του αρχιτεκτονικού προγράμματος για την ολοκλήρωση ενός θεσμού. Το ‘πανοπτικόν' επιβάλλει ένα συγκεκριμένο ‘πρόγραμμα επιτήρησης'.

Συνοπτικά, στην περίπτωση των θεσμικών προγραμμάτων, όπως και σε αυτό του προγράμματος επιτήρησης, κύρια ιδιότητα του προγράμματος είναι ότι αναπτύσσει θεσμικούς μηχανισμούς, οι οποίοι επιβάλλουν κοινωνικούς διαχωρισμούς. Ασκεί μέσω των μηχανισμών αυτών διαχωρισμούς της συμπεριφοράς κατατάσσοντάς την σύμφωνα με αντικειμενικά κριτήρια διαχωρισμού , όπως είναι για παράδειγμα το δίπολο ‘υγιής / ασθενής' ή ‘νόμιμος / παράνομος' κ.ο.κ.

Το σημείο που έχει σημασία και μας ενδιαφέρει είναι ότι τα θεσμικά αυτά κριτήρια διαχωρισμού της συμπεριφοράς συμπληρώνονται και από την χωρική τους έκφραση . Εν τέλει ο διαχωρισμός αυτός γίνεται χωρικός και δημιουργεί έτσι τις προϋποθέσεις για έλεγχο της δραστηριότητας στον χώρο. Το ‘πανοπτικόν' είναι ένα παράδειγμα μιας τέτοιας διάταξης η οποία επιβάλλει ένα θεσμικό πρόγραμμα μέσω της επιβολής χωρικών διαχωρισμών, περιορισμών, κατατάξεων με σκοπό τη διευκόλυνση της επιτήρησης από έναν κεντρικό χώρο. Το ‘πανοπτικόν' δεν είναι μόνο μια διάταξη που περιγράφει το ιδεώδες πρότυπο της αρχιτεκτονικής μιας φυλακής, αλλά και ένας οραματισμός για τη χωρική οργάνωση μιας ολόκληρης κοινωνίας.

[Στην εικόνα φαίνεται η κάτοψη του ‘Πανοπτικού' ως ιδεώδους μηχανισμού επιτήρησης, όπως το αναπαράστησε ο αρχιτέκτονας J . Bentham και δημοσιεύτηκε στο Λονδίνο το 1791. Εδώ φαίνεται η κυκλική διάταξη των χώρων περιορισμού και ο κεντρικός χώρος, ο οποίος διευκολύνει την επιτήρηση και προσφέρει μια γενική ιδέα το χώρου, έναντι της αποσπασματικής αντίληψης που διαθέτουν για τον χώρο οι επιτηρούμενοι]

Για τα ‘πανοπτικόν' ως πρόγραμμα του μηχανισμού επιτήρησης ο Foucault αναφέρει:

‘Είναι ένας σημαντικός μηχανισμός, καθώς αυτοματοποιεί και από-ατομικεύει την εξουσία. Η δύναμη (εξουσία) επικεντρώνει την αρχή της όχι τόσο στο άτομο, όσο σε μια συγκεκριμένη συντονισμένη διανομή σωμάτων, επιφανειών, φωτισμών, βλεμμάτων . Σε μια διάταξη της οποίας οι εσωτερικοί μηχανισμοί παράγουν την συσχέτιση στην οποία τα άτομα παγιδεύονται' [σημείωση 2]

Μπορούμε να συμπεράνουμε εν γένει ότι η αρχιτεκτονική , μέσω του αρχιτεκτονικού προγράμματος, της χωρικής δηλαδή οργάνωσης της δραστηριότητας, γίνεται η συνθήκη, η οποία συγκροτεί τα πλαίσια στα οποία κινείται το υποκείμενο . Τα πλαίσια αυτά της δράσης που ορίζει το αρχιτεκτονικό πρόγραμμα γίνονται το μέσο και καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο το υποκείμενο εντάσσεται στις συστηματικές οργανώσεις των κοινωνικών συσχετίσεων, τους θεσμούς.

Στην περίπτωση που ‘Πανοπτικού', που περιγράφουμε, η οργάνωση του χώρου χρησιμοποιείται για να εντάξει την δράση, η οποία από την φύση της είναι αποσπασματική, απρόβλεπτη, και ανατρεπτική σε μια αφηρημένη θεσμική θεώρηση μιας μέσης συμπεριφοράς με σκοπό να ελέγξει την πολυπλοκότητα της. Και το κάνει αυτό ελέγχοντας τον τρόπο με τον οποίο το υποκείμενο αντιλαμβάνεται και χρησιμοποιεί την γλώσσα, την ταυτότητα ακόμη και τον χρόνο ως μέσα ένταξής του στον κόσμο και γενικότερα όλα αυτά τα μέσα, τα οποία συντελούν στην κοινωνικοποίησή μας.

Σημείωση 1: Zygmunt Bauman ‘Παγκοσμιοποίηση. Οι συνέπειες για τον άνθρωπο' εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα, 2004, σελ.31

Σημείωση 2: Michel Foucault , ‘Panopticism', από τη συλλογή κειμένων : Rethinking Architecture: A reader in cultural theory, edited by Neil Leach, (2002) Routledge, σελ. 362

3. Η ΔΙΑΖΕΥΞΗ ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

Η διάζευξη σώματος και δομημένου περιβάλλοντος

Σήμερα πάλι στην εποχή των τεχνολογιών της πληροφορίας και της ‘έκστασης της επικοινωνίας' παρατηρείται για μια ακόμη φορά μια μεταβατική κατάσταση. Η κατάσταση αυτή επηρεάζει με διαφορετικό τρόπο αυτή τη φορά την αντίληψη της σωματικής μας υπόστασης και τη συνείδηση της ένταξης της δράσης μας σε συνολικές θεωρήσεις του κόσμου, την συμμετοχή μας σε ολότητες του κοινωνικού χώρου.

Η γνώση μας για τον κοινωνικό χώρο σήμερα περιορίζεται κατ' αρχάς από την ίδια την αντιληπτική μας αδυναμία να τον αναπαραστήσουμε ως ολότητα . Η αδυναμία αυτή επηρεάζει την ένταξή μας στον κοινωνικό χώρο και τους τρόπους κοινωνικοποίησης του σώματος. Εκδηλώνεται έτσι μια αμηχανία του σώματος όταν αυτό επιδιώκει να συμμετέχει σε συνολικά πλέγματα σχέσεων.

Η αδυναμία αυτή οφείλεται στην δυσκολία μας να αναπαραστήσουμε τις πραγματικές συνθήκες του χώρου, την εμπειρία δηλαδή του χώρου , συγκροτώντας αφηρημένες, φαντασιακές εννοήσεις του. Αυτό σημαίνει ανικανότητα να εντάξουμε την εμπειρία του χώρου σε μια συνολική σύλληψη του, μια ολότητα.

Ακόμη δε μεγαλύτερη είναι η αδυναμία μας να συγκροτήσουμε την φαντασιακή αυτή ολότητα του χώρου ως μια συναινετικά και συλλογικά παραγόμενη έννοια. Όσο για τα παραδοσιακά μέσα, διατάξεις και μηχανισμούς, αυτά δεν φαίνονται να είναι σε θέση να συγκροτήσουν νέες συνολικές θεωρήσεις, οι οποίες να μπορούν να αποδίδουν νόημα σε δραστηριότητες νέες, οι οποίες δεν συνιστούν οικείες εμπειρίες.

Η ρήξη της συμβολική σχέση του υποκειμένου με τα αντικείμενα

Την αδυναμία αυτή, την οποία αντιμετωπίζει σήμερα ο άνθρωπος στην προσπάθεια του να αναπαραστήσει, να αντιληφθεί και να καταγράψει μια συνολική εμπειρία του χώρου ο Jean Baudrillard την αποδίδει στην απώλεια του ψυχολογικού βάθους, του συμβολισμού των αντικειμένων.

Ο άνθρωπος παύει να διαμορφώνει την εικόνα για τον χώρο στον οποίο δρα μέσα από την συμβολική σχέση του σώματος με τα αντικείμενα . Ο χώρος παύει να θεωρείται ως συμβολική οργάνωση αντικειμένων και με τον τρόπο αυτό δεν αποτελεί πια τη σκηνή όπου επενδύεται συμβολικά η δραστηριότητα. Η απώλεια της συμβολικής σχέσης του σώματος με τον χώρο μετατρέπει τον χώρο σε μια υλικότητα που στερείται νοήματος.

‘Το σώμα ως σκηνή, το τοπίο ως σκηνή και ο χρόνος ως σκηνή σταδιακά εξαφανίζονται. Το ίδιο ισχύει και για τον δημόσιο χώρο: το θέατρο του κοινωνικού και της πολιτικής προοδευτικά υποβιβάζονται σε ένα άμορφο, πολυκέφαλο σώμα' [σημείωση 3]

Καθώς ο χώρος παύει να αποτελεί πια τη σκηνή της δράσης του σώματος, καθίσταται δυσχερής και μια επένδυση ενός ευσταθούς νοήματος στον χώρο. Στην περίπτωση όπου το νόημα δεν μπορεί να θεμελιωθεί, τότε και η υλική υπόσταση του χώρου αδυνατεί να ανταποκριθεί ως το πεδίο της δραστηριότητας, των πρακτικών, της επιθυμίας του υποκειμένου.

Παρατηρείται τότε, όπως επισημαίνει και ο Baudrillard , το τέλος των δικτύων των αντικειμένων. Το υποκείμενο δεν αναπτύσσεται μέσα από την ψυχολογική επένδυση στο αντικείμενο.

‘Σήμερα, η σκηνή και ο καθρέπτης έχουν παραχωρήσει την θέση τους σε μιαν οθόνη και ένα δίκτυο. Δεν υπάρχει πλέον οποιαδήποτε υπέρβαση του βάθους, αλλά μόνο η ενυπάρχουσα επιφάνεια λειτουργιών εν εξελίξει, η λεία και λειτουργική επιφάνεια της επικοινωνίας' [σημείωση 4]

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, σχετικά με το φαινόμενο αυτό, και η προσέγγιση του Fredric Jameson.

Ο Jameson αναφέρεται επίσης στην αδυναμία μας να αντιληφθούμε το σύγχρονο ολικό φαινόμενο του χώρου, να το κατανοήσουμε αφαιρετικά, να σχηματίσουμε μια ολότητα του κοινωνικού χώρου και να προσδιορίσουμε την δικιά μας θέση εντός του.

‘Η πολύ πρόσφατη μεταλλαγή του χώρου, ο μεταμοντέρνος υπέρ-χώρος, κατόρθωσε τελικά να υπερβεί τις δυνατότητες που έχει το ατομικό ανθρώπινο σώμα να αυτό-τοποθετείται, να οργανώνει αισθητηριακά το άμεσο του περιβάλλον και να οριοθετεί νοητά τη θέση του σε χαρτογραφημένο εξωτερικό χώρο

[…] η ανησυχητική αυτή διάζευξη σώματος και δομημένου περιβάλλοντος […]μπορεί να θεωρηθεί σύμβολο ενός σκληρού διλήμματος. Το δίλημμα συνίσταται στην αδυναμία του νου να χαρτογραφήσει, τουλάχιστον επί του παρόντος, το ευρύτατο πολυεθνικό και αποκεντροποιημένο παγκόσμιο επικοινωνιακό δίκτυο, όπου βρισκόμαστε εγκλωβισμένοι ως επιμέρους υποκείμενα' [σημείωση 5]

Σήμερα, στο σύνολο του χώρου, που περιγράφεται ως ‘δομημένο περιβάλλον' , συμπεριλαμβάνεται και ένα είδος περιβάλλοντος, το οποίο δεν είναι υλικό και συνεπώς, όπως παρατήρησε ο Baudrillard , δεν συνιστά σκηνή. Στο χώρο αυτό η δράση δεν αναπτύσσεται μέσα από την ανάπτυξη συμβολικών σχέσεων.

Αντίθετα, ένα μεγάλο μέρος του ‘περιβάλλοντος' σήμερα είναι άυλο, μη αντιληπτό και μη αναπαραστάσιμο με οικείους τρόπους. Πρόκειται για τον χώρο των δικτύων , των πολλαπλών παγκόσμιων σχηματισμών, της επικοινωνίας και της πληροφορίας εν γένει, αλλά και των μεταβαλλόμενων θεσμών. Αυτός είναι ένας χώρος, όπου η δραστηριότητα μπορεί να μην ‘εγγράφεται', να μην ‘εντοπίζεται', παρ' όλα αυτά όμως υπάρχει.

Το ερώτημα που προκύπτει λοιπόν για την αρχιτεκτονική είναι το εξής: Ποια είναι σχέση της δραστηριότητας με τον χώρο και μέσω της δραστηριότητας, ποια είναι η σχέση που αναπτύσσει το σώμα με τον χώρο, εφ' όσον η σχέση αυτή δεν είναι πια συμβολική;

[Στην εικόνα φαίνεται το παράδειγμα του Ιάπωνα αρχιτέκτονα Toyo Ito , ο οποίος αναζητά τρόπους, όπως και ο ίδιος αναφέρει, για να αναπαραστήσει τον άυλο αυτό χώρο των δικτύων, όπου αν και αναπτύσσεται δραστηριότητα αυτή δεν μπορεί να συνδεθεί με οποιαδήποτε οικεία εμπειρία. Γενικά στις επεμβάσεις του ο Toyo Ito επιχειρεί να παράγει μια αρχιτεκτονική, η οποία δεσμεύει, προβάλλει και αναπαριστά τον χώρο των δικτύων προσπαθώντας έτσι να τον μετατρέψει σε οικεία εμπειρία]


4. Η 'ΑΠΟΣΥΝΔΕΣΗ' - Το παράδειγμα του αρχιτέκτονα Bernard Tschumi

Η αποσύνδεση

Ο Ελβετός αρχιτέκτονας Bernard Tschumi αποτελεί το παράδειγμα μιας θεωρητικής και πρακτικής προσέγγισης της αρχιτεκτονικής, ή οποία εκμεταλλεύεται θετικά το ρήγμα αυτό της σχέσης μεταξύ χώρου και δραστηριότητας.

Ο Tschumi κάνει λόγο για την αποσύνδεση ( disjunction ) μεταξύ του χώρου και της χρήσης . Στην ουσία επισημαίνει την αντίθεση μεταξύ της ενσώματης βίωσης του χώρου μέσω της δράσης και της αφηρημένης, συνολικής σύλληψης του χώρου μέσω για παράδειγμα του σχεδιασμού.

Ο Tschumi θεωρεί ότι η αντίθεση αυτή, εφ' όσον γίνει κατανοητή και καταστεί επιχειρησιακή, καθιστά την αρχιτεκτονική μια διαδικασία η οποία αποσταθεροποιεί , παρά σταθεροποιεί. Και τεκμηριώνει έτσι τον ρόλο της αρχιτεκτονικής ως φορέα των κοινωνικών αλλαγών.

Διερωτάται επίσης ο Tschumi , γιατί ως σήμερα η αρχιτεκτονική ήταν φορέας μόνο της σταθερότητας, του αμετάβλητου και του θεμελιωμένου, όταν η εσωτερική αυτή αντίφαση της αρχιτεκτονικής μας υποψιάζει ότι μάλλον το αντίθετο θα ήταν περισσότερο πιθανό;

‘ Η εσωτερική σύγκρουση της αρχιτεκτονικής μεταξύ χώρου και χρήσης και η αναπόφευκτη αποσύνδεση των δύο εννοιών, σημαίνει ότι η αρχιτεκτονική είναι διαρκώς ασταθής, διαρκώς στο όριο της αλλαγής. Είναι παράδοξο, που τρεις χιλιάδες χρόνια αρχιτεκτονικής ιδεολογίας, προσπάθησαν να εισάγουν το ακριβώς αντίθετο: Ότι δηλαδή η αρχιτεκτονική έχει σχέση με την σταθερότητα, την εγκατάσταση, την θεμελίωση' [σημείωση 6]

Και για να δικαιολογήσει το φαινόμενο αυτό ο Tschumi αναφέρεται στην προσπάθεια των θεσμικών παραγόντων κάθε εποχής να ελέγξουν την αντίφαση αυτή αναβάλλοντάς την ή καλύπτοντάς την με διάφορους τρόπους προς όφελος της κατοχύρωσης ενός ασφαλούς θεσμικού περιβάλλοντος :

‘Από τις πυραμίδες της Αιγύπτου ως τα μνημεία της Ρώμης και τα σύγχρονα εμπορικά κέντρα, οι ‘πελάτες', θεώρησαν την αρχιτεκτονική ως το μέσο, δια του οποίου οι θεσμοί θα μπορούσαν να διακηρύξουν και να κατοχυρώσουν την κοινωνική τους παρουσία. Για να γίνει αυτό, η αποσύνδεση μεταξύ των διαφόρων όρων της αρχιτεκτονικής εξίσωσης –χώρος, πρόγραμμα, κίνηση- ξεπεράστηκε. Με το να μην συμπεριλαμβάνουμε τις αβεβαιότητες της χρήσης, δράσης και κίνησης στον καθορισμό της αρχιτεκτονικής σήμαινε ότι απλά αρνηθήκαμε την ικανότητα της αρχιτεκτονικής να αποτελεί παράγοντα κοινωνικής αλλαγής' [σημείωση 7]

Υποστηρίζει ότι σήμερα η σχέση μεταξύ χώρου και χρήσης, αποσυνδέεται όλο και πιο πολύ.

Η χρήση είναι ένας παράγοντας που μεταβάλλεται διαρκώς σε ένα περιβάλλον χωρικό, το οποίο αντίθετα εξακολουθεί να συλλαμβάνεται ως ένα δομικό σύστημα αμετάβλητο ή έστω μεταβαλλόμενο με ρυθμό πολύ μικρότερο, εξ' αιτίας της αδρανούς φύσης του. Το αρχιτεκτονικό πρόγραμμα σήμερα, σύμφωνα με τον Tschumi , αποκτά έναν νέο ρόλο, αυτόν του παράγοντα, ο οποίος αποσταθεροποιεί και ταυτόχρονα διαπραγματεύεται την σχέση μεταξύ χώρου και χρήσης. Η αρχιτεκτονική τότε προσεγγίζεται ως συνθήκη διαχείρισης της διαφεύγουσας και μεταβαλλόμενης μορφής , την οποία έχει στην πραγματικότητα η δραστηριότητα. Το αρχιτεκτονικό πρόγραμμα γίνεται το εργαλείο που διαθέτει ο αρχιτέκτονας για να οργανώσει την σχέση χώρου και περιεχομένου και γίνεται ο παράγοντας, ο οποίος μπορεί να διαπραγματευτεί την άνιση αυτή ρυθμικότητα της μεταβολής της σημερινής δραστηριότητας ως προς τον χώρο που την περιέχει.

Το παράδειγμα του ‘ Le Fresnoy '

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας προσέγγισης είναι το εθνικό εργαστήρι σύγχρονων τεχνών του Fresnoy στην Γαλλία του ίδιου αρχιτέκτονα. Στο παράδειγμα αυτό η αρχιτεκτονική καλείται να υποστηρίξει έναν θεσμό , ο οποίος αξιώνει την εκ θεμελίων διαπραγμάτευση της ίδιας της θεσμικής ουσίας της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και δημιουργίας.

Συγκεκριμένα, ο ιδρυτής του εργαστηρίου ( Alain Fleischer ) επιδιώκει να δημιουργήσει έναν θεσμό, ο οποίος θα επιχειρεί μέσω της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και δημιουργίας να αποδομεί τις πάγιες θεωρήσεις για την κατάταξη των τεχνών σε κατηγορίες , για την οριοθέτηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας και των εκφραστικών μέσων . Στην διαμόρφωση αυτής της αντίληψης βοηθούν σημαντικά και τα νέα εκφραστικά μέσα, τα οποία χρησιμοποιούν την ψηφιακή τεχνολογία και τα οποία διαρρηγνύουν τους παραδοσιακούς διαχωρισμούς και την αντίληψη της ‘καθαρότητας' των εκφραστικών μέσων, δημιουργώντας υβριδικές μορφές τέχνης και καλλιτεχνικές δημιουργίες, οι οποίες δανείζονται στοιχεία μέσα από ένα μεγάλο εύρος καλλιτεχνικών τομέων.

Μιλάμε λοιπόν για έναν θεσμό, ο οποίος ακόμη ‘ψάχνεται' ως προς τις προθέσεις του. Ο θεσμός της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης μέσω της δια-τομεακής συνεργασίας και του πειραματισμού των μέσων δεν μπορεί να έχει παρά μια μεταβατική δομή , η οποία διαρκώς μεταβάλλεται και η οποία διαρκώς διαπραγματεύεται τις συνθήκες ένταξης του σπουδαστή ή του δημιουργού στο περιβάλλον της εκπαιδευτικής και δημιουργικής διαδικασίας.

[Στην εικόνα φαίνεται ένα σχέδιο του αρχιτέκτονα, το οποίο επιχειρεί να αναπαραστήσει την ευμετάβλητη μορφή της δραστηριότητας ως το βασικό παράγοντα σχεδιασμού του χώρου. Έχει ενδιαφέρον να συγκρίνουμε την συγκεκριμένη αντίληψη για τη φύση της δραστηριότητας με την αντίληψη που προβάλλει το πρόγραμμα επιτήρησης, την οποία επισημάναμε προηγουμένως στην περίπτωση του ‘Πανοπτικού']

Ο χώρος του εργαστηρίου αυτού αντίστοιχα, θα έπρεπε να αποφεύγει την επιβολή προτύπων συμπεριφοράς και προτύπων διαχωρισμού και τυποποίησης της δραστηριότητας. Ο χώρος θα έπρεπε να ευνοεί την μεταβολή του περιεχομένου της δραστηριότητας, και να την διευκολύνει να ‘μολύνει' την λειτουργία του χώρου, μέσω του μη θεσμοθετημένου χαρακτήρα της.

Ο αρχιτέκτονας αποφασίζει να επενδύσει στον απρόβλεπτο χαρακτήρα της δραστηριότητας , αναπτύσσοντας την έννοια του συμβάντος ( event ) . Προτείνει μια χωρική διάταξη, η οποία εκμεταλλεύεται τον κενό χώρο , το περιθώριο της χρήσης, για να τον μετατρέψει σε ενεργό τόπο ελεύθερων συσχετίσεων . Δημιουργεί λοιπόν στο περιθώριο των υπόλοιπων λειτουργιών, στα μεταξύ τους όρια έναν ‘ενδιάμεσο' χώρο, μη θεσμοθετημένο, όπου είναι δυνατή κάθε μορφή συσχέτισης, όπου με την χρήση ποικίλων αρχιτεκτονικών στοιχείων κίνησης και στάσης (και βέβαια εκμεταλλευόμενος την ευελιξία στην τοποθέτηση και χρήση των ψηφιακών μέσων) αναδεικνύει την ίδια την μη οργανωμένη, την περιφερειακή δραστηριότητα σε κύριο περιεχόμενο της αρχιτεκτονικής.

[σημείωση 3] Baudrillard Jean ‘Η έκσταση της επικοινωνίας' εκδ. Καρδαμίτσα, (1991), σελ.29

[σημείωση 4] ibid , σελ.20

[σημείωση 5] Jameson Fredric: ‘Το μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού' Νεφέλη, (1999), σελ.86

[σημείωση 6] Tscumi Bernard: Architecture and Disjunction, The MIT Press, Cambridge , σελ.19

[σημείωση 7] ibid, σελ.20

[Στις εικόνες αυτές φαίνεται η ανάπτυξη του ‘ενδιάμεσου' ( in - between ) χώρου, του χώρου ‘περιθώριο' μεταξύ των λειτουργιών, τον οποίο ο αρχιτέκτονας ενεργοποιεί και ο οποίος γίνεται παράγοντας αποσταθεροποίησης της δραστηριότητας. (οι φωτογραφίες ανήκουν σε σπουδαστική εργασία και βρίσκονται στο site του Antonino Saggio , αρχιτέκτονα, καθηγητή του πανεπιστημίου της Ρώμης)]

5. Η 'ΥΒΡΙΔΙΚΗ' ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η ‘υβριδική' αρχιτεκτονική – Μια προσωπική εμπειρία

Τελειώνοντας θα θέλαμε να αναφερθούμε στην εμπειρία από μια προσέγγιση στην αρχιτεκτονική πρακτική που αναπτύξαμε σε συνεργασία με τον Νεκτάριο Κεφαλογιάννη. Πρόκειται για την διπλωματική μας εργασία στην αρχιτεκτονική σχολή του ΕΜΠ με θέμα ‘πολιτιστικό κέντρο συνεργασίας και επικοινωνίας των λαών της Ευρώπης' και υπεύθυνους καθηγητές τους Τάση Παπαϊωάννου και Κώστα Μωραϊτη.

Στο θέμα αυτό επιδιώχθηκε ο σχεδιασμός ενός χώρου, στον οποίο θα μπορούσε να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη των σχέσεων συνεργασίας και επικοινωνίας μεταξύ των πολιτών της Ευρώπης σε μόνιμο και καθημερινό επίπεδο. Προσεγγίσαμε το ζήτημα του κοινού Ευρωπαϊκού χώρου μέσα από τον θεσμό του πολιτισμού , καθώς αυτός φαίνεται να είναι ένας από τους θεσμούς, ο οποίος δεν περιγράφει ακόμη έναν ολοκληρωμένο κοινωνικό χώρο, αλλά βρίσκεται σε διαδικασία γέννησης. Πρόκειται έτσι όχι για έναν παγιωμένο θεσμό, αλλά για έναν θεσμό σε εξέλιξη.

Αντίστοιχα, το αντικείμενο της αρχιτεκτονικής που προτείνουμε δεν είναι δεδομένο. Έχει ένα περιεχόμενο, το οποίο βρίσκεται ακόμη σε διαπραγμάτευση . Είναι μια κατασκευή, άρα μια πρόταση που διαμορφώνεται και διαρκώς μετασχηματίζεται . Από αυτή την άποψη πρόκειται για μια ‘υβριδική' αρχιτεκτονική , καθώς καλείται να αναπαραστήσει έναν εξίσου ‘υβριδικό' θεσμό .

Η ‘υβριδικότητά' της οφείλεται έτσι στο γεγονός ότι προσπαθεί να διαμορφώσει τις συνθήκες, υπό τις οποίες το υποκείμενο θα έχει την ευκαιρία να κατασκευάσει μια δική του φαντασιακή αναπαράσταση του κοινού Ευρωπαϊκού κοινωνικού χώρου και να αποφασίσει ο ίδιος την ένταξή του στον χώρο αυτό μέσα από την επικοινωνία και συνεργασία του με άλλους πολίτες και με αγωγό την κατασκευή μιας κοινής γνώσης και την οργάνωση μιας κοινής δράσης . Η αρχιτεκτονική λοιπόν εδώ κατασκευάζει την σχέση μας με έναν ‘υβριδικό' , δηλαδή νέο και αδιαμόρφωτο ακόμη θεσμό .

Η ‘υβριδικότητα' του χώρου αυτού έγκειται επίσης στο ότι η οργάνωση του χώρου δεν στηρίζεται σε μια κατακόρυφη, ιεραρχική, δομή αλλά σε ένα ευέλικτο δίκτυο δράσεων και συσχετισμών .

Με την χρήση τεχνολογιών της πληροφορίας και επικοινωνίας οι πολίτες μπορούν να εγκαταστήσουν μια διαδραστική σχέση με τον χώρο και όχι να παραμείνουν μόνο δέκτες μηνυμάτων. Με την χρησιμοποίηση ανοιχτών βάσεων δεδομένων το πολιτιστικό κέντρο προσπαθεί να οργανώσει την πληροφορία ως μια πρωταρχική ύλη, την οποία ο χρήστης μπορεί να επεξεργαστεί, να εμπλουτίσει, να αποδώσει το δικό του νόημα σε αυτήν σύμφωνα με τα δικά του ενδιαφέροντα.

Η σχέση αυτή είναι διαδραστική, καθώς ο χώρος δεν επιβάλλει την πληροφορία, αλλά την προσφέρει ως μια πρωταρχική ύλη.

Τέλος η ‘υβριδικότητά' του οφείλεται στην ιδιαίτερη σχέση που διαμορφώνει ο χώρος αυτός με τον δημόσιο υπαίθριο χώρο .

Ο χώρος που προτείνουμε αποτελεί μια αποσπασματική διάταξη . Η διάταξη αυτή συντίθεται από μέρη (βιβλιοθήκη, αμφιθέατρο, ερευνητικό κέντρο, χώροι εκπαίδευσης, βάσεις δεδομένων, εκθεσιακός χώρος κ.α.) και αναδεικνύει τον δημόσιο υπαίθριο χώρο της πόλης ως ένα καθοριστικό συνδετικό στοιχείο των μερών αυτών. Οι δράσεις που περιλαμβάνει ο χώρος αυτός μπλέκονται με τις δράσεις που αναπτύσσονται στον δρόμο της πόλης. Το επίπεδο της πόλης, μέσω του σχεδιασμού, μετατρέπεται σε χώρο του κτηρίου. Η ελεύθερη δράση τότε στον δημόσιο χώρο είτε ως προγραμματισμένη είτε ως αυθόρμητη οργάνωση συμβάντων αναδεικνύεται σε βασικό οργανωτικό στοιχείο του χώρου και καθορίζει τις συσχετίσεις που θα αναπτυχθούν μεταξύ των αποσπασμάτων του χώρου και των λειτουργιών του. Οι συσχετίσεις αυτές κάθε φορά είναι διαφορετικές και κάθε φορά συγκροτούν το κτήριο σε ένα διαφορετικό λειτουργικό όλο . Με τον τρόπο αυτό ο χώρος αναδεικνύει την πολιτιστική αξία των δράσεων της πόλης και εν γένει της μη θεσμοθετημένης δραστηριότητας, πλέκοντάς τις αρμονικά και φυσιολογικά με την δράση ενός θεσμικού οργανωτικού σχήματος που περιλαμβάνει ο πολιτιστικός αυτός χώρος. Η ίδια η δραστηριότητα γίνεται η συνθήκη που συγκροτεί με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά την ολότητα του κτηρίου και του αποδίδει κάθε φορά διαφορετικό περιεχόμενο.

Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΤΟ ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟ

ΟΙ ΒΑΣΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

ΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΙ ΤΟΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΚΤΗΡΙΟΥ

[Στις εικόνες φαίνεται πώς οι δράσεις του δημόσιου χώρου μπορούν να γίνουν μέρος του λειτουργικού προγράμματος του κτηρίου και να αλληλεπιδράσουν με τις λειτουργίες του κτηρίου]

Περισσότερες πληροφορίες για το συγκεκριμένο project είναι διαθέσιμες στη διεύθυνση http://www.geocities.com/oneoff_architecture/grad.htm ]

Χρίστος Παπαστεργίου - Νεκτάριος Κεφαλογιάννης