“Tour-Phare”. Στρατηγικές νίκες, στρατηγικές ήττες…

Αφορμή για αυτό το κείμενο στάθηκε μια έκθεση των δέκα συμμετοχών-προτάσεων στο (κλειστό) διαγωνισμό για την κατασκευή του Tour-Phare, ενός ουρανοξύστη που φιλοδοξεί να γίνει το νέο σύμβολο του Παρισιού. Η έκθεση φιλοξενήθηκε στο εκθεσιακό χώρο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων της Καταλονίας, στην Βαρκελώνη, μέρος της λογικής ότι το έργο αυτό (σε αυτή την φάση, η πρόταση) πρέπει να προβληθεί όσο γίνεται περισσότερο. Για μηντιακή, λαμπερή αρχιτεκτονική ο λόγος, που αν και πρόκειται να πάρει σάρκα και οστά το 2012, οφείλει από τώρα να κερδίσει τις εντυπώσεις ως εικόνα…
Η κεντρική περιοχή της γαλλικής πρωτεύουσας, La Defense, κέντρο της οικονομικής ζωής του Παρισιού, 18 χρόνια μετά την κατασκευή του “Tour Sans Fins”, οφείλει να λάμψει ξανά… Πρέπει να τραβήξει ξανά τα φώτα της δημοσιότητας και οι ειδικοί των επενδύσεων γνωρίζουν καλά ότι αυτό μπορεί να γίνει μόνο με ένα λαμπερό κτήριο, ένα τοπόσημο, έναν ουρανοξύστη. Στη λογική αυτή γεννήθηκε το νέο σχέδιο, το “Tour-Phare”: 150.000 τετραγωνικά μέτρα κλειστού χώρου, μια επένδυση 800 εκατομμυρίων ευρώ, για ένα κτήριο ύψους 300 περίπου μέτρων. Η επένδυση γίνεται από τη ιδιωτική εταιρία επενδύσεων Unibail και η επιλογή του αρχιτέκτονα (άρα και του αρχιτεκτονικού brand name) ακολουθεί την παλιά δοκιμασμένη λογική του διαγωνισμού (για ουρανοξύστες, μας θυμίζει τον διαγωνισμό του 1922, για το κεντρικό κτήριο της Chicago Tribune, με συμμετοχές, ανάμεσα σε άλλους, των Saarinen, Loos, Taut, Gropius και των βραβευμένων Hood & Howells).

Βέβαια, σε αυτή την περίπτωση του “Tour-Phare” ο διαγωνισμός όφειλε να είναι κλειστός. Καταρχήν γιατί είναι μεγάλη η επένδυση ώστε να γίνει κάποιο λάθος… Δηλαδή, μια απόκλιση, ένα παραστράτημα από τον βασικό στόχο: το κτήριο να “σημαδέψει” τον τόπο, να “αναπλάσει” την εικόνα της περιοχής, να “κατασκευάσει” ένα νέο τοπόσημο (ένα απόλυτο σύμβολο) του σύγχρονου Παρισιού. Όταν στο Σικάγο, το 1884, γεννιόντουσαν τα “ψηλά κτήρια” δεν προσπαθούσαν να σημαδέψουν τον τόπο. Πρωταρχικούς στόχους είχαν να πυκνώσουν τον χώρο και τις λειτουργίες του, να μεγιστοποιήσουν την εφαρμογή της τεχνολογικής έκρηξης εκείνης της εποχής που επέτρεπε την καθ’ ύψος ανάπτυξη, αλλά όχι να συγκροτήσουν ένα τοπόσημο, ένα σημείο αναφοράς. Όμως οι εποχές αλλάζουν, το ίδιο και οι στόχοι. Στην σημερινή, σύγχρονη, μαζική, μετά-μεταμοντέρνα εποχή μας, σημασία έχει η εικόνα, η διάχυσή της και η σημειολογία της. Για κτήρια που ζητούμενο έχουν, από θέση, να συγκροτήσουν ένα τοπόσημο πριν καν ακόμα συλληφθούν ως αρχιτεκτονική ιδέα, η επιλογή του έργου δεν μπορεί να μην συνδεθεί με ένα αρχιτεκτονικό όνομα (ένα αρχιτεκτονικό brand name) με μια ανάλογη μηντιακή ακτινοβολία (άσχετα αν, πολλά παλιότερα παραδείγματα έχουν οδηγήσει σε αποτελέσματα κατώτερων των προσδοκιών…). Για να εξασφαλιστεί λοιπόν αυτό το προστατευμένο περιβάλλον (χωρίς ρίσκο για μια επένδυση 800 εκατ. ευρώ), ο κύκλος των “διαγωνιζομένων” αρχιτεκτόνων έπρεπε να είναι σαφής από πρώτα, με στόχο το αποτέλεσμα αυτού του κλειστού διαγωνισμού να οδηγήσει σε μοναδικά κτήρια-αντικείμενα, κτήρια σύμβολα, πρωτότυπες δημιουργίες που να σημαδέψουν τον αρχιτεκτονικό ορίζοντα (άσχετα αν οι περισσότερες από τις συμμετοχές δεν ξέφυγαν από το πλαίσιο της κοινοτυπίας). Τα ονόματα των αρχιτεκτονικών γραφείων που θα συμμετείχαν σε αυτόν τον κλειστό διαγωνισμό έπρεπε να είναι λαμπερά (και εν μέρη ήταν): Thom Mayne / Morphosis, Rem Koolhaas / OMA, Dominique Perrault, Jacques Ferrier, Jean Nouvel, Nicolas Michelin, Herzog & De Meuron, Mannuelle Gautrand, Massimiliano Fuksas και Norman Foster.

Όπως πιθανότατα είναι γνωστό, ο Thom Mayne και το αρχιτεκτονικό του γραφείο Morphosis ήταν οι νικητές αυτού του διαγωνισμού. Αν και το αποτέλεσμά του δεν πρόκειται να κατασκευαστεί πριν από το 2012 είναι φανερό (από την περιοδεία της έκθεσης σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις) ότι στόχος είναι να “καταναλωθεί” αυτό το αρχιτεκτονικό γεγονός, όσο γίνεται περισσότερο και όσο γίνεται σε μεγαλύτερο εύρος. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι η μαζική κοινωνία μας δεν “καταναλώνει” την αρχιτεκτονική δράση μόνο χρησιμοποιώντας τα υλοποιημένα έργα της, αλλά την “καταναλώνει” μέσα από την χρήση της αρχιτεκτονικής εικόνας, ως μέσο προβολής (της εκάστοτε πόλης ή χώρας). Η αρχιτεκτονική (ίσως λόγω του μεγάλου αριθμού των αρχιτεκτόνων σε σχέση με το έργο που μπορεί να κατασκευαστεί) ενσωματώνει πια στις δράσεις της (και προσπαθεί να τα “πουλήσει”) ένα μεγάλο αριθμό από αρχιτεκτονικά γεγονότα (μπορούμε να μιλάμε για events) ή προϊόντα που περιλαμβάνουν εκθέσεις, διαγωνισμούς ιδεών που δεν πρόκειται να υλοποιηθούν, αρχιτεκτονικές έρευνες, αρχιτεκτονικές εκδόσεις, αρχιτεκτονικά workshops, διαχείριση χωρικών-αρχιτεκτονικών γνώσεων ή στρατηγικών κλπ. Αυτά προορίζονται είτε προς “κατανάλωση” από την αρχιτεκτονική μας κοινότητα (δημιουργημένα από μετα-αρχιτέκτονες προς χρήση των κοινών αρχιτεκτόνων), είτε (και αυτό έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον) προς “κατανάλωση” από την κοινωνία εν γένει. Στην τελευταία αυτή κατηγορία μπορεί να συμπεριληφθεί και η προσπάθεια “διάχυσης” των προϊόντων αυτού του διαγωνισμού, με διάφορους τρόπους, μια εκ των οποίων η προαναφερθείσα έκθεση. Στην σημερινή ψηφιακή και, σε ένα μεγάλο βαθμό, εικονική κοινωνία μας, η διάδοση εικονικών “χωρικών” προϊόντων που δεν πρόκειται ποτέ να υλοποιηθούν ή πιθανά να υλοποιηθούν σε βάθος χρόνου, αποτελεί μια συνήθης πρακτική.

Μια πρωτοτυπία αυτής της έκθεσης στην οποία θα θέλαμε να σταθούμε είναι το γεγονός ότι μαζί με τις μακέτες και τα σχέδια των προτάσεων - συμμετοχών, παρουσιάστηκε, σε ειδικό διαμορφωμένο χώρο, με δέκα τηλεοράσεις, μαγνητοσκοπημένη προβολή των παρουσιάσεων των ίδιων των αρχιτεκτόνων μπροστά στην “κριτική επιτροπή”. Πρόκειται για την παρουσίαση που έκανε ο κάθε αρχιτέκτονας – “star” (20-40 λεπτά). Το αντικείμενο δεν ήταν μια γενικόλογη διάλεξη περί αρχιτεκτονικής σε πολυπληθές ακροατήριο αποτελούμενο από αρχιτέκτονες και διανοούμενος (όπως τους έχουμε συνηθίσει). Το ακροατήριό τους ήταν μια μικρή αριθμητικά ομάδα (στην πλειοψηφία τους) ανώτερων στελεχών επενδυτικών και κατασκευαστικών εταιριών που θα αποφάσιζαν για μια επένδυση 800 εκατομμυρίων ευρώ που επιπροσθέτως οφείλει να επιτελέσει ένα διπλό ρόλο: Από την μία, να ενσαρκώσει ένα τοπόσημο που να αναδείξει (και αν θέλετε, να στιγματίσει) ένα νέο, δυναμικό και ανταγωνιστικό Παρίσι στον κόσμο, και από την άλλη, να εκφράσει (με όσο πιο σαφή τρόπο γίνεται) την οικονομική δύναμη του επενδυτικού οίκου, την νέα καπιταλιστική εικόνα του Παρισιού… Η παρουσία αυτών των δέκα τηλεοράσεων έδινε μια ψευδαίσθηση δημοκρατίας: Ότι μπορείς και εσύ να παρακολουθήσεις τα δρώμενα που θα καθορίσουν μια σημαντική απόφαση. Είναι όμως ψευδαίσθηση αυτό γιατί γίνεσαι κοινωνός ενός ιδιόμορφου αρχιτεκτονικού γεγονότος / ανταγωνισμού, σε λάθος τόπο και σε λάθος χρόνο… Σε μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα από τον τόπο των αποφάσεων και με καθυστέρηση μερικών μηνών… Αυτό όμως που μπορούσες να κάνεις είναι να χαζέψεις τα αρχιτεκτονικά “είδωλά” σε ένα άλλο ρόλο από αυτόν που τα έχεις συνηθίσει, να προσπαθούν να πείσουν αυτούς που έχουν την πραγματική δύναμη για να υλοποιήσουν την φιλόδοξη αρχιτεκτονική τους, να προσπαθούν να ανακαλύψουν και να προσφέρουν αυτά που πραγματικά θέλουν να ακούσουν οι υψηλόβαθμοι “κριτές” τους. Και σε αυτή την προσπάθειά τους μπορούσες να αναγνώσεις διαφορετικές στρατηγικές, άλλες επιτυχημένες και άλλες αποτυχημένες… Στρατηγικές νίκες και στρατηγικές ήττες…

Ο καθένας προσπάθησε να αναδείξει αυτό που είχε (ή θεωρούσε ότι είχε) ως δυνατό χαρτί. Ο Foster τεχνολογικό σχεδιασμό και έμφαση στην κατασκευαστική λογική, ο Mayne πολύ μορφή, ο Koolhaas στρατηγική ανάλυση του Παρισιού, διανοουμενίστικη προσέγγιση και κοσμοπολίτικη γοητεία, ο Fuksas πλαστικότητα και κοινή λογική, ο Nouvel ένα μνημείο για την νέα εποχή της βιομηχανίας της πληροφορίας (infostial) κλπ Δεν έχει νόημα να επεκταθούμε επί μακρών στην κάθε περιπτωσιολογία, εξάλλου, για όποιον ενδιαφέρεται, το σχετικό υλικό είναι προσεγγίσημο εύκολα, τουλάχιστον μέσω του Συλλόγου των Αρχιτεκτόνων της Καταλονίας. Εκεί που θα είχε ίσως περισσότερο ενδιαφέρον να σταθούμε είναι μια σύγκριση των προτάσεων (ίσως καλύτερα των στρατηγικών) των Thom Mayne και  Rem Koolhaas. Γιατί ήταν, ίσως, δύο προτάσεις πάνω στις οποίες θα μπορούσαν να γίνουν κάποια ιδιαίτερα σχόλια.
 Ο Thom Mayne εμφανίστηκε ως ένας καλός αμερικανός πωλητής. Άμεσος, χαλαρός, επικοινωνιακός, προσιτός, μίλησε στα αγγλικά σε ένα γαλλόφωνο ακροατήριο. Σαν ένας ικανός αμερικανός πωλητής που ξέρει να προσεγγίζει το κοινό του με την αμεσότητά του και τον ενθουσιασμό για αυτό που κάνει. Ήρθε από την Μέκκα του καπιταλισμού, τις ΗΠΑ, για να μιλήσει σε καπιταλιστές, αυτούς δηλαδή που θα αποφάσιζαν για την επένδυση των 800 εκατ. ευρώ. Είχε όμως την στόφα ενός δημιουργού που περισσότερα από τα λόγια, ήξερε την δύναμη της μορφής και της εικόνας (ιδιαίτερα της εικόνας για ένα καπιταλιστικό προϊόν). Χειρίστηκε την έννοια της πολλαπλότητας και την πολύπλοκη μορφή που έχει την ικανότητα να παράγει, παρουσιάζοντας στους “κριτές” του αυτό που είναι αδύνατον να παράγουν εκείνοι χωρίς τον αρχιτέκτονα, την μορφή. Διαχειρίσθηκε με τον καλύτερο τρόπο την στρατηγική της ανάδειξης της μορφής. Μίλησε για “δυναμική ποιότητα”, “αινιγματική μορφή”, “πολυπλοκότητα που ξαφνιάζει”, το υλοποιήσιμο της πρότασης και φυσικά, για το κτήριο ως “γεννήτρια οικονομικής ισχύος”. Συγκρότησε μια επιτυχημένη στρατηγική νίκης, όπως φαίνεται και από το αποτέλεσμα αυτού του διαγωνισμού, άσχετα αν σε πολλά σημεία θα διαφωνούσε ένας ευρωπαίος αρχιτέκτονας, που κουβαλά την ισχυρή (και καλώς) αρχιτεκτονική του κουλτούρα και παράδοση για την πόλη…

Ο Rem Koolhaas αντίθετα εμφανίστηκε σαν ένας ευρωπαίος ειδικός επί του θέματος που θα τους “δίδασκε” τι είναι καλό και τι είναι κακό, με την ανάλυσή του για ένα Παρίσι – “ρεζέρβα του μοντερνισμού”. Προσπάθησε να μιλήσει στα γαλλικά, σε μια γλώσσα που είναι προφανές ότι δεν κατέχει με άνεση. Θεωρώντας ίσως ότι έτσι θα γίνει πιο αρεστός στο γαλλόφωνο ακροατήριό του, αγνόησε ότι τα σύγχρονα οικονομικά κέντρα δεν έχουν γλώσσα και ότι στόχος αυτού του πανάκριβου ουρανοξύστη δεν είναι να γίνει ένα σύμβολο για την Γαλλία, αλλά ένα παγκόσμιο σύμβολο με απήχηση σε όλο τον κόσμο. Επεκτάθηκε επί μακρών στην προσφιλή του ανάλυση για την πόλη και το πρόγραμμα, χωρίς να αναφερθεί ιδιαίτερα στην μορφή, πέρα από την συμβολική και την σημειολογική διάστασή της. Στην καθαρή μορφή (μιας πρότασης, εξάλλου, που δεν είχε περίπλοκη σύνθεση και μορφολογία). Αγνόησε ίσως έτσι την άμεση σύνδεση που υπάρχει στην σημερινή μαζική, καπιταλιστική εποχή μας ανάμεσα στην μορφή (στη φόρμα) και στην ανάγκη προβολής (πέρα από το μέτρο) της καπιταλιστικής ισχύος των οικονομικών κέντρων που κατασκευάζουν αυτά τα κτήρια και επιθυμούν να προβληθούν από αυτά. Έπλεξε το εγκώμιο των βορειοαμερικανών αρχιτεκτόνων και της ικανότητας τους να παράγουν ουρανοξύστες, μην προσέχοντας ίσως ότι έτσι ενισχύει τον βασικό αντίπαλό του, τον αμερικανό Thom Mayne, πιο άμεσο κληρονόμο αυτής της παράδοσης. Μια σειρά από τακτικά λάθη συγκρότησαν μια στρατηγική ήττα…

Μια έκθεση μπορεί να δώσει διάφορες αφορμές για σκέψεις. Στην σημερινή εποχή ίσως πιο πολύ από ότι θα περίμενε κάποιος στο παρελθόν. Καταρχήν, σκέψεις πάνω στο σημερινό τρόπο χρήσης της αρχιτεκτονικής, και σαν καταναλωτικό πολιτιστικό προϊόν... Πάνω στο ρόλο μιας αρχιτεκτονικής που μπορεί να μην πραγματοποιηθεί ποτέ ή να πραγματοποιηθεί σε βάθος χρόνου, αλλά που οφείλει όμως να αφήσει το στίγμα της (μοιραία σαν εικόνα) στο σήμερα… Και τέλος, πάνω στο ρόλο της αρχιτεκτονικής και ειδικότερα της μορφής, της φόρμας στη αποτύπωση / εκπροσώπηση / προβολή μιας οικονομικής (κυρίως, και σε μικρότερο βαθμό, πολιτικής) ισχύος. Είναι η πρόταση του Thom Mayne και του αρχιτεκτονικού γραφείου Morphosis, με την συμμετοχή του στο διαγωνισμό του Tour-Phare, η μόνη απάντηση ή μια μόνο έκφανση, μια πιθανή έκφραση αυτού του φαινομένου;

Χρίστος Παπαστεργίου, Νεκτάριος Κεφαλογιάννης.