Πόλη. Ύπαιθρος. Κατοίκηση

Φοιτητές : Καραμέτου Ευαγγελία, Τσικούρα Παναγιώτα
Επιβλέποντες καθηγητές:Γ. Πατρίκιος (υπεύθυνος), Π. Κόκκορης, Γ. Παπαγιαννόπουλος
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015

Στην εργασία αυτή επιχειρείται να διερευνηθούν τα ζητήματα πόλης, υπαίθρου και κατοίκησης μέσα από το έργο των κλασικών του μαρξισμού, των: Καρλ Μαρξ (1818- 1883), Φρίντριχ Ένγκελς (1820- 1895) και Βλαντιμίρ Ι. Λένιν (1870-1924). Το μαρξιστικό έργο, όμως, δεν μπορεί να διαβαστεί μονοθεματικά και αποσπασματικά. Γι΄αυτό θα επιδιώξουμε να μελετήσουμε τα χωρικά ζητήματα σε συνάρτηση με την ολοκληρωμένη μαρξιστική κοινωνικοοικονομική ανάλυση της κοινωνίας. Επομένως, είναι αναγκαίο, πριν εξειδικεύσουμε στα χωρικά ζητήματα, να κατανοήσουμε τις βασικές αρχές της μαρξιστικής φιλοσοφίας και να αντιληφθούμε ποιό είναι το καινοτόμο στοιχείο που εισάγουν στη σκέψη.

Με τον όρο μαρξισμό εννοούμε το σύστημα των αντιλήψεων και της φιλοσοφίας του Μαρξ. Σύμφωνα με το Λένιν: «ο Μαρξ είναι εκείνος που συνέχισε και ολοκλήρωσε με μεγαλοφυΐα τα τρία βασικά ιδεολογικά ρεύματα του 19ου αιώνα[...]: την κλασική γερμανική φιλοσοφία, την κλασική αγγλική πολιτική οικονομία και το γαλλικό σοσιαλισμό σε συνδυασμό με τις γαλλικές επαναστατικές διδασκαλίες γενικότερα»1. Ωστόσο, ο Λένιν τόνιζε παράλληλα τη συμβολή του Φρ. Ένγκελς και θεωρούσε ότι ο μαρξισμός δεν μπορεί να κατανοηθεί και να εκτεθεί ολοκληρωτικά χωρίς να υπολογίζεται το έργο του.

Η φιλοσοφία του μαρξισμού είναι ο διαλεκτικός υλισμός. Ο διαλεκτικός υλισμός προέκυψε από τον εμπλουτισμό της υλιστικής φιλοσοφίας του Λουδοβίκου Φόιερμπαχ με τη μέθοδο της διαλεκτικής του Χέγκελ. Πάνω στο ζήτημα της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας, ο Ένγκελς γράφει: «Το μεγάλο βασικό ζήτημα κάθε φιλοσοφίας είναι [...]το ζήτημα της σχέσης της νόησης με το Είναι, του πνεύματος με τη φύση [...] τι είναι το πρωταρχικό: το πνεύμα ή η φύση [...] Εκείνοι που ισχυρίζονταν ότι το πνεύμα υπήρχε πριν από τη φύση, που παραδέχονταν έτσι σε τελική ανάλυση τη δημιουργία του κόσμου με μια οποιαδήποτε μορφή

[...] αποτέλεσαν το στρατόπεδο του ιδεαλισμού. Οι άλλοι που θεωρούσαν τη φύση σαν το πρωταρχικό, ανήκουν στις διάφορες σχολές του υλισμού». Ενώ για τη διαλεκτική ο Ένγκελς αναφέρει: «[...] τον κόσμο δεν πρέπει να τον αντιλαμβανόμαστε σαν σύμπλεγμα από έτοιμα πράγματα, αλλά σαν σύμπλεγμα από προτσές, όπου τα πράγματα, τα φαινομενικά σταθερά, καθώς και οι ιδεατές απεικονίσεις στο κεφάλι μας οι έννοιες, βρίσκονται σε αδιάκοπη αλλαγή, πότε εμφανίζονται και πότε εκμηδενίζονται». Η διαλεκτική σύμφωνα με τον Μαρξ είναι «η επιστήμη των γενικών νόμων της κίνησης, τόσο του εξωτερικού κόσμου όσο και της ανθρώπινης νόησης».

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς επέκτειναν τον διαλεκτικό υλισμό από τη γνώση της φύσης στη γνώση της ανθρώπινης κοινωνίας, διαμόρφωσαν τον ιστορικό υλισμό, μια θεωρία που αντικατέστησε τις ως τότε αυθαίρετες αντιλήψεις για την ιστορία και την πολιτική με μια ολοκληρωμένη επιστημονική θεωρία που δείχνει πώς μέσα από μια μορφή της κοινωνικής ζωής αναπτύσσεται, σαν συνέπεια της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, μια άλλη ανώτερη μορφή. Στον πρόλογο του έργου του «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», ο Μαρξ μας δίνει μια ολοκληρωμένη διατύπωση των βασικών θέσεων του υλισμού που τον επεκτείνει στην ανθρώπινη κοινωνία και την ιστορία της: «Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους, οι άνθρωποι εισέρχονται σε σχέσεις καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, σε σχέσεις παραγωγής, οι οποίες αντιστοιχούν σε μια καθορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων. Η ολότητα αυτών των σχέσεων παραγωγής αποτελεί την οικονομική δομή της κοινωνίας, την πραγματική βάση πάνω στην οποία υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα [...] Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει γενικά την κοινωνική, πολιτική και πνευματική διαδικασία της ζωής [...] Σε μια ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυξής τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίφαση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής ή [...] με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, μέσα στις οποίες κινούνταν μέχρι τότε. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων οι σχέσεις αυτές μεταβάλλονται σε δεσμά τους. Τότε επέρχεται μια εποχή
κοινωνικής επανάστασης. Με την αλλαγή της οικονομικής βάσης ανατρέπεται, αργά ή γρήγορα, ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα».

Ο μαρξισμός έδειξε το δρόμο για μια καθολική, ολόπλευρη μελέτη της διαδικασίας της γέννησης, της ανάπτυξης και της παρακμής των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών, εξετάζοντας όλες τις αντιφατικές τάσεις στο σύνολό τους, μελετώντας τις σε σχέση με τους όρους ζωής και παραγωγής των τάξεων της κοινωνίας. Η αντικατάσταση του ενός κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού από έναν άλλον δε συντελείται αυτόματα, αλλά πραγματοποιείται σαν αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων και των κοινωνικών επαναστάσεων. Για τον Μαρξ και τον Ένγκελς η ταξική πάλη αποτελεί την κύρια κινητήρια δύναμη της ιστορίας.«Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξικών αγώνων. Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και κάλφας, με μια λέξη, καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε ακατάπαυστη αντίθεση μεταξύ τους, έκαναν αδιάκοπο αγώνα, πότε καλυμμένο, πότε ανοιχτό, έναν αγώνα που τέλειωνε κάθε φορά με έναν επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την από κοινού καταστροφή των τάξεων που αγωνίζονταν».

Ο Μαρξ, αφού αναγνώρισε ότι το οικονομικό καθεστώς είναι η βάση πάνω στην οποία υψώνεται το πολιτικό εποικοδόμημα, έστρεψε κυρίως την προσοχή του στη μελέτη του σύγχρονου οικονομικού καθεστώτος, του καπιταλισμού.
Εκεί όπου οι αστοί οικονομολόγοι έβλεπαν σχέσεις πραγμάτων (ανταλλαγή εμπορεύματος με εμπόρευμα), ο Μαρξ αποκάλυψε σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους. Ακρογωνιαίος λίθος του οικονομικού έργου του Μαρξ είναι η θεωρία της υπεραξίας, που δημιουργείται από την πρόσθετη απλήρωτη εργασία του εργάτη και αποτελεί την πηγή του κέρδους και του πλούτου της τάξης των καπιταλιστών. Ανέδειξε την ανειρήνευτη αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στην ατομική καπιταλιστική μορφή της ιδιοποίησης. Η οικονομική θεωρία του Μαρξ σε συνδυασμό με τις φιλοσοφικές και κοινωνικές επεξεργασίες του Ένγκελς εξήγησαν την πραγματική θέση του προλεταριάτου μέσα στο γενικό σύστημα του καπιταλισμού και, με γνώμονα τη θεωρία της πάλης των τάξεων, τον κοσμοϊστορικό του ρόλο σαν δημιουργό της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Συνέχεια του έργου των Μαρξ- Ένγκελς στον 20ο αιώνα αποτέλεσε το έργο του Β.Ι. Λένιν. Ο Λένιν ανέπτυξε παραπέρα τη γενική θεωρία του καπιταλισμού και επεξεργάστηκε τη θεωρία για το ανώτατο και τελευταίο στάδιό του, για τον
ιμπεριαλισμό. Το όνομα του Λένιν είναι ταυτισμένο με την Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση. Αναπτύσσοντας την οικονομική θεωρία του Μαρξ με βάση τη γενίκευση της πείρας των πρώτων χρόνων της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ, επεξεργάστηκε τα ζητήματα της θεωρίας της περιόδου του περάσματος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, θεμελίωσε τις νομοτέλειες της προλεταριακής επανάστασης και έβαλε τις βάσεις της οικοδόμησης του σοσιαλισμού.

Γιατί επιλέγουμε το μαρξιστικό έργο για να μελετήσουμε το χώρο; Η μαρξιστική σκέψη, ενώ εν γένει χαρακτηρίζεται ως οικονομικού τύπου σκέψη, στην πραγματικότητα αποτελεί μια ολοκληρωμένη κοσμοθεωρία που διέπει το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Για το λόγο αυτό δεν είναι παράδοξο ότι το έργο των κλασικών, παρ' όλο που δεν είναι πολεοδομικό ή αρχιτεκτονικό, εμπεριέχει πολυάριθμες αναφορές σε χωρικά ζητήματα, όπως είναι αυτά της πόλης, της υπαίθρου και της κατοίκησης. Θεωρούμε θεμιτό να προσεγγίσουμε τα ζητήματα αυτά μέσα από το μαρξιστικό έργο, καθώς αυτό φωτίζει τους κοινωνικούς και οικονομικούς όρους που διαμορφώνουν το χώρο και τις αντιθέσεις μέσα σε αυτόν και επιπλέον υποδεικνύει τη λύση τους. Τα κείμενα που μελετάμε, αν και γράφτηκαν στο 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα δεν αφορούν μόνο την εποχή τους, αλλά εμπεριέχουν αλήθειες και απαντήσεις σε σύγχρονα ερωτήματα. Ωστόσο σε αυτή την εργασία δεν επιχειρούμε να αντιστοιχίσουμε την κατάσταση του τότε με το σήμερα, αφού το καπιταλιστικό σύστημα έχει αναπτυχθεί πολύ περισσότερο. Άλλωστε κάτι τέτοιο αντιβαίνει στη διαλεκτική μαρξιστική μέθοδο. Το στοιχείο, όμως, που παραμένει κοινό είναι η οικονομική βάση, οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Ο καπιταλισμός εξακολουθεί να είναι ένα εκμεταλλευτικό σύστημα, το οποίο μάλιστα στο βαθμό που αναπτύσσεται οξύνει και τις αντιθέσεις του, αντιθέσεις που αντανακλώνται καθοριστικά και στο χώρο.

Τα βασικά χωρικά θέματα που συναντάμε στα κείμενά τους και με τα οποία ασχολούμαστε είναι: 1) η αντίθεση πόλης- υπαίθρου και 2) η προβληματική της βιομηχανικής πόλης και των συνθηκών διαβίωσης και κατοίκησης του προλεταριάτου σε αυτή. συστήματος;

Δείτε την εργασία σε pdf (133 σελ.) ΕΔΩ ή στο ακόλουθο flipbook