Φωτισμός ανάδειξης κήπων και εξωτερικών χώρων κατοικιών

Ο φωτισμός, φυσικός και τεχνητός,  αποτελεί το κύριο μέσο με το οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το φυσικό και δομημένο κόσμο που τον περιβάλλει. Το φως ως το κατεξοχήν ‘άϋλο’ υλικό της αρχιτεκτονικής δημιουργίας με τρόπο επιδέξιο, σωστό και συχνά συναρπαστικό, ορίζει το χώρο, αναδεικνύει τα χρώματα, αποκαλύπτει τις περίπλοκες λεπτομέρειες της υφής και της φόρμας και έχει τη μοναδική ικανότητα να μεταβάλλει την αντίληψη του χρόνου, της εποχής καθώς και της προοπτικής. Απευθύνεται δε με τρόπο άμεσο και πολυσύνθετο στα ανθρώπινα συναισθήματα και για το λόγο αυτό, κάθε σχεδιασμός φωτισμού θα πρέπει να αξιολογείται ως προς την επιτυχία του να δημιουργήσει θετικά συναισθήματα σε εκείνους που χρησιμοποιούν ένα εξωτερικό χώρο, παρά από την επίτευξη αμιγώς λειτουργικών και ‘ποσοτικών’ φωτομετρικών κριτηρίων.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η ύπαρξη έντονου ενδιαφέροντος για την ποιότητα των ανοιχτών χώρων και είναι κοινά αποδεκτό ότι οι κατάλληλα διαμορφωμένοι χώροι αναβαθμίζουν την ποιότητα ζωής στις πόλεις, στον ιδιωτικό χώρο ή ακόμα και στο σύγχρονο εργασιακό περιβάλλον. Μέσα στο πλαίσο αυτό, ο εξωτερικός φωτισμός θα πρέπει να είναι αρχικά λειτουργικός, να εξασφαλίζει δηλαδή άριστες συνθήκες για την ασφαλή και άνετη κίνηση, παραμονή και δραστηριότητα στους εξωτερικούς χώρους και ευέλικτος, να μπορεί δηλαδή να ανταποκρίνεται τόσο στις διαφορετικές χρήσεις των χώρων όσο και στις διαφορετικές ανάγκες και διαθέσεις εκείνων που τους χρησιμοποιούν. Εξίσου σημαντικό είναι ο φωτισμός να λειτουργεί αρμονικά με την αρχιτεκτονική τοπίου, να αναδεικνύει τις ιδιαίτερες ποιότητες της καθώς και να δημιουργεί μια συνολικά ενδιαφέρουσα που να χαρακτηρίζεται από συνοχή, εξασφαλίζοντας επιπλέον την ομαλή μετάβαση από το ένα εξωτερικό χώρο στον επόμενο.

Δυστυχώς παρά το διαρκή επαναπροσδιορισμό του ρόλου της σύγχρονης κατοικίας από άποψη αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, οι δημιουργικές δυνατότητες του φωτισμού των εξωτερικών χώρων τείνουν να παραβλέπονται. Ο τεχνητός φωτισμός αντιμετωπίζεται αποκλειστικά ως υποκατάστατο του φυσικού φωτός τις νυκτερινές ώρες, δηλαδή μόνο ως μια βασική τεχνολογία που εξασφαλίζει ικανοποιητικά επίπεδα ορατότητας και όχι ως ένας από τους βασικότερους παράγοντες που επηρεάζει την ανθρώπινη ψυχολογία. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων μια επαγγελματική μελέτη φωτισμού, ανεξάρτητη από πωλήσεις φωτιστικού εξοπλισμού, δεν περιλαμβάνεται στον προυπολογισμό ενός έργου. Ως εκ τούτου, πολλές φορές λανθασμένα αναφέρεται και περιορίζεται στην επιλογή του φωτιστικού εξοπλισμού όχι σε μια ολοκληρωμένη διαδικασία σχεδιασμού.

Η σημερίνη πραγματικότητα παρουσιάζει μια σειρά από σημαντικές προκλήσεις. Οι νέες τεχνολογικές δυνατότητες του φωτισμού (LEDs, συστήματα οπτικών ινών, αυτοματοποιημένοι προβολείς εναλλαγής χρωμάτων, νέα γενιά ηλεκτρονικών μετασχηματιστών, εξελιγμένα συστήματα ελέγχου φωτισμού, νέες τεχνολογίες που σχετίζονται με την ‘έξυπνη κατοικία’) επιτρέπουν πλεόν την υλοποίηση σχεδόν κάθε ιδέας και πρότασης για το δημιουργικό εξωτερικό φωτισμό μιας κατοικίας.

Βασικές αρχές σχεδιασμού φωτισμού ανάδειξης εξωτερικών χώρων

Βασικό στοιχείο της διαδικασίας σχεδιασμού του εξωτερικού φωτισμού είναι η επιλογή των περιοχών και των στοιχείων του χώρου (κήποι, πέργκολες, γλυπτά, κατασκευές, κολυμβητικές δεξαμενές, δέντρα, θάμνοι, συνθέσεις με λουλούδια, τοίχοι κλπ) που είναι επιθυμητό να αναδεικτούν καθώς και του είδους του φωτισμού που απαιτείται σε κάθε περιοχή (άμεσος, έμμεσος, προσανατολισμού, τονισμού, περιγράμματος, κλπ). Με την επιλογή των κατάλληλων τεχνικών φωτισμού, ο μελετητής καλείται να υλοποιήσει το σχεδιασμό φωτισμού και να προσδώσει μια συναρπαστική διάσταση στη νυκτερινή εικόνα του χώρου. Η επιλογή των κατάλληλων τεχνικών εμπεριέχει αποφάσεις για τον αριθμό, το είδος, το τρόπο στήριξης, το ύψος, την εμφάνιση και την ενσωμάτωση των φωτιστικών στο χώρο καθώς επίσης και για το είδος της φωτεινής δέσμης, τη φωτεινή ένταση, τις χρωματικές ιδιότητες του εκπεμπόμενου φωτός. Επίσης θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη άλλοι πρακτικοί παράγοντες στην επιλογή των φωτιστικών όπως το κόστος του, η κατανάλωση ενέργειας, ο βαθμός προστασίας, το υλικό κατασκευής του, η διάρκεια ζωής του λαμπτήρα καθώς και ο τρόπος συντήρησης του.   

Η επιτυχία κάθε σχεδιασμού φωτισμού των εξωτερικών χώρων μιας κατοικίας εξαρτάται κυρίως από τους ακόλουθους παράγοντες:

Ισορροπία μεταξύ επιπέδων φωτισμού εσωτερικών και εξωτερικών χώρων

Σε κάθε πετυχημένο σχεδιασμό φωτισμού θα πρέπει πρωτίστως να υπάρχει ισορροπία μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού φωτισμού, λαμβάνοντας υπόψη ότι εάν ο εσωτερικός φωτισμός είναι υπερβολικά έντονος, οι γυάλινες επιφάνειες λειτουργούν σαν καθρέπτες, εμποδίζοντας τη θέα προς τον κήπο. 

Ορθολογική χωροθέτηση των φωτιστικών σωμάτων

Η ορθολογική χωροθέτηση των φωτιστικών σωμάτων στους εξωτερικούς χώρους γίνεται με βάση πρακτικά – λειτουργικά κριτήρια όπως είναι η ανεμπόδιστη κυκλοφορία των πεζών ή το παιχνίδι των παιδιών, η ανάπτυξη του φυτικού υλικού καθώς και η κοπή του χλοοτάπητα.

Απόκρυψη της πηγής φωτός

Διαρκής στόχος κάθε μελέτης φωτισμού είναι να είναι ορατά τα αποτελέσματα του φωτισμού και όχι οι πηγές του φωτός. Για την απόφυγη πρόκλησης θάμβωσης είναι απαραίτητη η επιλογή σημείων που κρύβουν ή προστατεύουν τα φωτιστικά σώματα καθώς και η χρησιμοποίηση περισσότερων πηγών φωτός μικρότερης ισχύος παρά λιγότερων μεγάλης, η προσαρμογή φακών διάχυσης, ειδικών αντιθαμβωτικών κυψελοειδών περσίδων στο φωτιστικό σώμα και η χρησιμοποίηση έμμεσου φωτισμού, φωτισμού δηλαδή που προσπίπτει ύστερα από ανάκλαση σε ανοικτόχρωμη επιφάνεια.

Αποφυγη υπερφωτισμού

Σε γενικές γραμμές ο εξωτερικός φωτισμός δεν χρειάζεται να είναι έντονος ή ομοιόμορφος για είναι αποτελεσματικός. Οι πιο πετυχημένοι σχεδιασμοί εξωτερικού φωτισμού βασίζονται στη δημιουργία σημείων εστιασμού της προσοχής όσων χρησιμοποιούν το χώρο, καθώς και στη σύνθεση μιας ενδιαφέρουσας νυκτερινής εικόνας για το σύνολο του χώρου. Μικρή ποσότητα κατάλληλα εστιασμένου φωτισμού είναι σαφώς πιο αποτελεσματική από μεγάλες ποσότητες ομοιόμορφου φωτισμού τόσο από άποψη αισθητικής ανάδειξης όσο και από άποψη βέλτισης χρήσης της διαθέσιμης ηλεκτρικής ενέργειας.

Κατάλληλη επιλογή πηγής φωτός

Κάθε τύπος λαμπτήρα έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά όσον αφορά την αποδοτικότητα, το χρώμα, την ένταση και την ποιότητα του φωτός που εκπέμπει. Οι πηγές φωτισμού που χρησιμοποιούνται ευρέως στο εξωτερικό φωτισμό ανάδειξης είναι οι λαμπτήρες αλογόνου χαμηλής τάσης και τάσης δικτύου. Το λαμπερά έντονο, κρυστάλλινο φως των λαμπτήρων αυτών είναι το πλέον κατάλληλο τόσο για το γενικό φωτισμό όσο και για το φωτισμό ανάδειξης. Επιπλέον η δυνατότητα ελέγχου της δέσμης του φωτός επιτρέπει την καλύτερη ανάδειξη διακοσμητικών στοιχείων όπως πχ. ένα γλυπτό ή μια σύνθεση με φυτά.

Συνδυασμός διαφορετικών τεχνικών φωτισμού

Ο φωτισμός γίνεται πιο ελκυστικός από άποψη αισθητικής εάν χρησιμοποιηθούν διάφορες τεχνικές στους εξωτερικούς χώρους. Για παράδειγμα στο φωτισμό ‘πανσέληνου’ χρησιμοποιούνται φωτιστικά τοποθετημένα ψηλά σε μεγάλα δέντρα (με λαμπτήρα υψηλής τάσης ατμών υδραργύρου) σαν κύρια πηγή φωτός και συμπληρωματικός φωτισμός τονισμού από χαμηλά φωτιστικά ανάδειξης των φυτών που βρίσκονται στον κήπο. Κάθε στοιχείο του κήπου μπορεί να ωφεληθεί από το φωτισμό ανάδειξης. Ένα δέντρο, ένα τοίχος καλυμμένος με κισσό, ή ένα σιντριβάνι μπορούν να μεταμορφωθούν σε υπέροχες εστίες ενδιαφέροντος τη νύκτα. Το φως μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το τονισμό των αντιθέσεων στην υφή και για τη δημιουργία μαγευτικών σκιών. Φυλλωσιές φωτισμένες από πίσω και φωτισμένα διακοσμητικά αντικείμενα προσθέτουν μια εντυπωσιακά θεατρική διάσταση στο χώρο. Τα μεγέθη και οι αναλογίες μπορούν επίσης να τροποποιηθούν για παράδειγμα μια σειρά από φανάρια που χάνονται στο βάθος του κήπου, θα κάνουν το χώρο να δείχνει μεγαλύτερος και πιο μυστηριώδης.

Ανάδειξη φυτικού υλικού

Τα φυτά ενός κήπου από τους μικρούς θάμνους μέχρι τα μεγάλα δέντρα αναδεικνύονται εάν φωτιστούν από χαμηλά είτε με μικρά σποτ στηριγμένα στο έδαφος είτε με χωνευτά στο έδαφος φωτιστικά. Τα φυτά που είναι πιο πυκνά καθώς και οι μεγάλοι θάμνοι συνήθως χρειάζονται περισσότερα από ένα φωτιστικά για να τονισθεί το μέγεθος και το σχήμα τους. Ένα δέντρο φωτισμένο από πίσω, έτσι ώστε να διαγράφεται μόνο η σιλουέτα του μπορεί να είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό ειδικά εάν πρόκειται για τα γυμνά κλαδιά φυλλοβολών δέντρων το χειμώνα. Ο φωτισμός από εμπρός τονίζει τα φύλλα καλύτερα αλλά μπορεί να αφήνει την κορυφή του δέντρου στο σκοτάδι.

Το σχήμα του κήπου καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και το φωτισμό του για παράδειγμα μακρόστενοι κήποι είναι προτιμότερο να φωτίζονται γραμμικά δηλαδή με μια σειρά από φωτιστικά σώματα τοποθετημένα στην μεγάλη τους διάσταση. Ένας τρόπος για το φωτισμό των παρτεριών είναι να φωτισθούν από ομοιόμορφα κατανεμημένα φωτιστικά χαμηλού ύψους (τύπου bollard) έτσι ώστε να τονισθεί η περίμετρος τους. Εναλλακτικά τα φωτιστικά αυτά μπορούν να βρίσκονται με διάφορους σχηματισμούς στο εσωτερικό των παρτεριών δημιουργώντας ενδιαφέρουσες εστίες φωτός. 

Αξιοποίηση περιοχών με παρουσία του υγρού στοιχείου

Οι κολυμβητικές δεξαμενές, οι μικρές λίμνες καθώς και τα σιντριβάνια προσφέρονται για εντυπωσιακά εφέ φωτισμού. Η επιφάνεια του νερού ως ανακλαστική επιφάνεια μπορεί να λειτουργήσει ως καθρέπτης με το κατάλληλο φωτισμό ενώ τονίζοντας την περίμετρο μιας πισίνας ή μιας μικρής λίμνης για παράδειγμα με ένα σύστημα οπτικών ινών γραμμικού φωτισμού (sidelight) ή με μια σειρά από χωνευτά στο έδαφος φωτιστικά προσανατολισμού, ενισχύεται το θεατρικό στοιχείο.

Εύελικτο σύστημα φωτισμού

Ο σχεδιασμός του συστήματος φωτισμού πρέπει να κάνει πρόβλεψη για αρκετά κυκλώματα φωτισμού και όπου υπαρχει η δυνατότητα συνιστάται η χρησιμοποίση ροοστατών για τον αποτελεσματικό έλεγχο της έντασης του φωτισμού σε διάφορα σημεία, χώρους και δραστηριότητες του εξωτερικού χώρου. Η ύπαρξη ενός εξελιγμένου συστήματος ελέγχου του φωτισμού εξασφαλίζει όχι μόνο ευελιξία στις χρήσεις των χώρων και τη δυνατότητα δημιουργίας ‘σκηνών’ φωτισμού αλλά και την ορθολογική χρήση της διαθέσιμης ηλεκτρικής ενέργειας καθώς και μείωση των λειτουργικών εξόδων καθώς και των εξόδων συντήρησης της εγκτατάστασης. Τα στοιχεία αυτά επιδρούν θετικά στην αύξηση του χρόνου ζωής της εγκατάστασης φωτισμού του εξωτερικού χώρου.

Θεόδωρος Δ. Κοντορήγας 
Ειδικός Σύμβουλος - Μελετητής Αρχιτεκτονικού Φωτισμού
Μέλος IALD, ELDA, SLL