Οικιακά χά(λά)σματα σχόλια για τη δυναμική των καθαιρέσεων

Εάν η πρωταρχική λειτουργία της κατοικίας είναι να προστατεύει, η ποιότητα που την ξεχωρίζει από άλλους χώρους είναι η συσσωρευμένη οικειότητα. Η οικείωση με τον χώρο, τα πράγματα και τους ανθρώπους, ως βασικό αίτημα της ανθρώπινης ύπαρξης, συχνά βολεύεται στη θαλπωρή του γνώριμου και δεν ολοκληρώνεται σε πλήρη κατανόηση και σε ότι αυτή επιφυλάσσει.

Στην περίπτωση της κατοικίας δύσκολα προβαίνουμε στη συνειδητοποίηση των κοινωνικών, σημειολογικών και χωρικών μηχανισμών που ενεργούν εντός της. Δεν είναι μόνο η λειτουργία της οικογένειας αλλά και η ίδια η υλική συγκρότηση της κατοικίας που υποστηρίζει αυτούς τους μηχανισμούς. Μέσα από τις μικρές καθημερινές τελετουργίες του σπιτιού παγιώνονται αντιλήψεις για τον χώρο, το σώμα, και τις σχέσεις των ανθρώπων. Από τον τρόπο που οι ρόλοι των φύλων σχηματοποιούνται στις χωρικές διατάξεις της κατοικίας μέχρι τον τρόπο που τα έπιπλα και οι συσκευές υποδέχονται και κατευθύνουν το ανθρώπινο σώμα, το σπίτι προτρέπει σε συμπεριφορές.

Η αρχιτεκτονική που φιλοδοξεί να αναμετρηθεί με το ζήτημα της κατοίκησης θα διαχειρισθεί ουσιαστικά αυτές τις προτροπές. Θα τις στηρίξει, καταφεύγοντας στην ασφάλεια των βεβαιοτήτων, ή θα τις αποδυναμώσει ενθαρρύνοντας διαφορετικά είδη χωρικών συμπεριφορών.

Η επανεξέταση των οικιακών συμβάσεων μπορεί να προσφέρει τρόπους κατοίκησης που δεν περιχαρακώνονται γύρω από τις αξίες της σταθερότητας και της ασφάλειας και που επιτρέπουν πολλαπλούς τρόπους πρόσληψης της πραγματικότητας

Τι είδους αρχιτεκτονική και τι είδους κατοίκηση όμως μπορεί να αποσυναρμολογήσει τους κώδικες, και τα προγράμματα της σύγχρονης διαβίωσης;

Η περίπτωση των κατειλημμένων σπιτιών είναι ένα εύκολο αν και μάλλον παρωχημένο παράδειγμα. Η κατάληψη εγκαταλειμμένων κτιρίων (squatting) διέθετε στην πολιτική της ατζέντα ένα ασαφές πρόγραμμα συλλογικής διαβίωσης και μια διάθεση καταστρατήγησης των συμβάσεων προτείνοντας έτσι μια κατοίκηση που "παραβαίνει αρχιτεκτονικούς και κοινωνικούς επικαθορισμούς του οικιακού χώρου και χρόνου, εισάγοντας απολαυστικές αλλά και επικίνδυνες αντιλήψεις αταξίας και παροδικότητας."2 Τέτοιες παραβιάσεις μπορεί να είναι το γκρέμισμα στοιχείων του κτιρίου και η αναδιάταξη των χρήσεων.

Σε μια καταγεγραμμένη περίπτωση μια σειρά καθαιρέσεων ανοίγει τον χώρο σε απροσδόκητες δυνατότητες: "Το μπάνιο στεκόταν στο κέντρο της σοφίτας. Η σοφίτα ήταν υπνοδωμάτιο, εργαστήριο και καθιστικό και πολλά άλλα πράγματα ταυτόχρονα. Από το μπάνιο μπορούσες να κοιτάξεις προς τα πάνω στον ουρανό, και προς τα κάτω στην τουαλέτα, στην κουζίνα, παραπέρα προς αυτούς που τρώγανε στο τραπέζι και ακόμα μακρύτερα μέσω του παραθύρου στο δρόμο. Η ομορφιά του να ξαπλώνεις στο μπάνιο και να μπορείς να μιλάς με αυτόν που βρίσκεται στο κρεβάτι παραδίπλα ή με το άτομο που ετοιμάζει φαγητό στην κουζίνα, μου έδειξε τη σημασία που έχει να ξανασκεφτούμε τα είδη των χωρικών υποδιαιρέσεων που τόσο εύκολα δεχόμαστε.

Δε θα έπρεπε να συνδέσουμε αυτή την άποψη με την παράδοση του ελεύθερου ροϊκού χώρου της μοντέρνας κάτοψης, ούτε με τους άδειους χώρους ενός αντισηπτικού μινιμαλισμού. Η κατάργηση των διαχωρισμών έχει να κάνει εδώ με την πυκνότητα και την ένταση του βιώματος στον οικιακό χώρο. Ενός ευέλικτου χώρου που οργανώνεται εφήμερα με βάση τις εμπειρίες που προσφέρει και όχι τις λειτουργίες που φιλοξενεί.

Η διαγώνια διαμπερότητα του κατειλημμένου κτιρίου είναι παράδοξα ομοειδής με το "Conical Intersect" του Gordon Matta-Clark (Παρίσι, 1975). Το έργο συνίσταται σε μια σειρά κυκλικών ανοιγμάτων στην όψη, στους εσωτερικούς τοίχους και στα πατώματα ενός προς κατεδάφιση Παρισινού οικοδομήματος (δίπλα στο υπό ανέγερση τότε Κέντρο Πομπιντού). Το κωνικό κενό που προκύπτει διαπερνά λοξά το σώμα του κτιρίου με τη τραγικότητα τομής ιατροδικαστή σε πτώμα. Ο σαρκασμός του εγχειρήματος απευθυνόταν τόσο στο παλιό οικοδόμημα όσο και στη διαφανή μνημειακότητα του νέου γείτονα του.

Οι επεμβάσεις σε κτίρια που περιλαμβάνονται στο σύντομο έργο του Matta-Clark δε στόχευαν στους οπτικούς αιφνιδιασμούς ή στον πνευματώδη σχολιασμό της αρχιτεκτονικής γλώσσας που επίσης επετύγχαναν. Η μοναδική επιδίωξη του καλλιτέχνη ήταν ο δεινός τραυματισμός της αρχιτεκτονικής και της ιδρυματικής της υπόστασης. Για τον Matta-Clark, η αρχιτεκτονική (την οποία σπούδασε) εξυπηρετούσε αποκλειστικά τις αξιώσεις του κυρίαρχου συστήματος και ως τέτοια έπρεπε να πληγεί με τρόπο αποκαλυπτικό. Στο έργο του "Splitting", (New jersey, 1974) πριονίζοντας μια προαστιακή κατοικία στη μέση, επιτρέπει από αυτό το πρωτοφανές σκίσιμο να αδειάσει ο οικιακός συμβολισμός της και να γελοιοποιηθούν αξίες όπως η ιδιωτικότητα και η ιδιοκτησία.

Μέσα όμως από την ισοπεδωτική κριτική του, ο καλλιτέχνης κατέληγε και σε έναν ακούσιο αλλά ευαίσθητο αναστοχασμό της κατοίκησης. Στα κτίρια που έκοβε ή τρυπούσε, πάντα παλιές κατοικίες, επιχειρούσε μια συμβολική ακύρωση της κατοικησιμότητας τους με έναν τρόπο όμως που πενθεί για τη φθορά τους. Για παράδειγμα, οι επάλληλες καθαιρέσεις κατωφλιών ("Threshole", 1973) δημιουργούν ένα κατακόρυφο πηγάδι μπροστά στις εισόδους των έρημων διαμερισμάτων. Η διαγραφή του κατωφλιού αποστερεί τον οικιακό κόσμο από έναν κομβικό τόπο του, αλλά αυτή η ουλή γίνεται το σημάδι μιας άλλης απώλειας: των άδειων σπιτιών που έχασαν τους κατοίκους τους.

To "Splitting" δεν είχε ακόμη πραγματοποιηθεί όταν ο Peter Eisenman είχε κατασκευάσει τα πρώτα του σπίτια και σχεδίαζε το House VI (1972-75).

Η κατοικία αυτή κατέχει σημαντική θέση στη σύγχρονη αρχιτεκτονική ως μια πυκνή μαθηματική ενορχήστρωση κενών και πλήρων, τοίχων και σχισμών που κινητοποιεί την αντίληψη σε νοητικές συσχετίσεις, μετατοπίσεις και αναθεωρήσεις των δομικών συστατικών του κτιρίου.

Είναι διάσημη επίσης για την αδιαφορία της προς τις δεδομένες ευκολίες της οικιακής καθημερινότητας: περιττά υποστυλώματα, μία ανάποδη σκάλα στην οροφή που δεν οδηγεί πουθενά, δύσχρηστοι χώροι και ματαίωση των αναμενόμενων διατάξεων. Κορύφωση αυτών η σχισμή που τεμαχίζει εγκάρσια το υπνοδωμάτιο εκθέτοντας το στο από κάτω καθιστικό και επιβάλλοντας εκτός τον άλλων υποχρεωτική απόσταση στα κρεβάτια του ζευγαριού.

Η επίθεση αυτή στις συμβάσεις της κατοίκησης δεν ήταν βέβαια απλή παρενέργεια του αυστηρού φορμαλισμού του αρχιτέκτονα. Η τραπεζαρία, το υπνοδωμάτιο ή το μπάνιο δεν έχουν υπονομευθεί μόνο ως χωρικές κατηγορίες αλλά ως καθιερωμένα εμβλήματα οικιακής ευημερίας. Ο Eisenman έχει δηλώσει ότι στόχος του ήταν η μεταφυσική της κατοικίας, ο τρόπος που ρομαντικοποιείται και συμβολίζεται η προστατευτική της λειτουργία. "Μόνο έτσι θα ξεκινήσει η εξερεύνηση των δυνατοτήτων κατοίκησης που καταστέλλονται από αυτή τη μεταφυσική.

Ίσως μια τέτοια επίκληση αόριστων δυνατοτήτων να μην έπειθε εάν δεν υπήρχε η αντιληπτική ένταση των χώρων του σπιτιού, το σωματικό σοκ από τα χάσματα σε πατώματα και οροφές και οι πολλαπλές προοπτικές που παρέχει. Ο χώρος στο House VI "είναι ένας χώρος που οι οπτικές φυγές τον διατρέχουν κατακόρυφα και διαγώνια παρά οριζόντια σε σχέση με το κανονικό επίπεδο όρασης του θεατή. Μέσα από αυτή την παραλλαγμένη προοπτική, ο κάτοικος ωθείται να βιώσει το χώρο ως μια διασυνδεδεμένη ομάδα αντιθετικών όρων και να αντιμετωπίσει το δωμάτιο λιγότερο ως μια οντότητα και περισσότερο ως ένα κομμάτι ενός συστήματος διαφορών.

Μέσα στην αχανή φιλολογία περί κατοικίας, η παρατήρηση του Aldo Rossi για την ύπαρξη ενός χάσματος σε κάθε δωμάτιο του σπιτιού πρέπει να είναι από τις πιο αινιγματικές αλλά και ουσιαστικές που έχουν διατυπωθεί.

Με αφορμή τη μελέτη του για μία βίλλα και ανακαλώντας μια ακατανόητη φράση που άκουσε σε μια ταβέρνα, ο αρχιτέκτονας προβαίνει σε δύο διαπιστώσεις. Η πρώτη από αυτές οδηγεί στη δεύτερη και αυτή με τη σειρά της φωτίζει λίγο το σκοτεινό νόημα της πρώτης.

Αυτό που εκφράζεται καταρχήν είναι η μελαγχολική συνειδητοποίηση των ορίων της αρχιτεκτονικής. Μπορεί να οικοδομηθεί η σκηνή αλλά όχι το ίδιο το δράμα της ανθρώπινης ζωής. Το δράμα και η σκηνή όμως αλληλοτροφοδοτούνται. Για τον Rossi, έτσι κι αλλιώς φαίνεται ότι ο σχεδιασμός ήταν μια συνεχής ανάκληση ενθυμήσεων, μια διαδικασία που εφάπτεται σταθερά στα ουσιαστικά γεγονότα της ζωής, στο θάνατο και στην ευτυχία. Κι ακριβώς λόγω αυτής της εμμονής του, αισθάνεται συντριπτική την εμπλοκή του με τον οικιακό χώρο.

Το θεμελιώδες ζητούμενο της κατοίκησης ξεφεύγει λοιπόν από τις δυνατότητες του αρχιτέκτονα. Αυτό που στην πραγματικότητα κατοικούμε δεν είναι μια τετελεσμένη κατάσταση αλλά ένα ασταθές πεδίο ευάλωτο στα ρεύματα της επιθυμίας και της φθοράς.

Η μαθηματική εξάρθρωση του σπιτιού του Eisenman, οι οικοδομικοί ακρωτηριασμοί του Matta-Clark και τα παθιασμένα μαστορέματα των καταληψιών επισημαίνουν αυτό το καθεστώς και το πράττουν με την τραυματική αλλά και αποκαλυπτική χειρονομία της καθαίρεσης.

Το αρνητικό χτίσιμο της καθαίρεσης έχει λίγη από τη αίσθηση του ιλίγγου που συνοδεύει το βάραθρο του Rossi. Ένα βάραθρο όπου καταρρέουν οι βεβαιότητες, οι προκαθορισμένες λύσεις και η σημειολογική ασφάλεια και χάσκει ανοιχτό το ερώτημα της κατοίκησης.

αναφορές
1. Aldo Rossi, Επιστημονική Αυτοβιογραφία, Εστία, Αθήνα, 1995 σελ. 89
2. Jane Rendell, "Doing it, (un)doing it, (over)doing it yourself" στο Jonathan Hill (ed.), Occupying Architecture, Routledge, London, 1998, σελ. 234
3. Jane Rendell, ό.π., σελ. 240
4. Peter Eisenman, "Misreading" στο House of Cards, Oxford University Press, New York, 1987, σελ. 172
5. Rosalind Krauss, "Death of a Hermeneutic Phantom: Materialization of the Sign in the Work of Peter Eisenman," στο House of Cards, Oxford University Press, New York, 1987, σελ.180.

Από το περιοδικό του Σ.Α.Θ. Τεύχος 5