Το χρώμα έχει τη δική του ιστορία

Πλάνη... Κανένας από τους λάτρεις των ελληνικών νησιών δεν υποπτεύεται ότι επιβλήθηκε με διάταγμα που φέρει μάλιστα την υπογραφή του δικτάτορα Μεταξά, εξοστρακίζοντας τη φυσική πολυχρωμία των σπιτιών.

Ηταν ο θρίαμβος των ελλήνων εκφραστών του μοντέρνου κινήματος της αρχιτεκτονικής, που κυριάρχησε στη χώρα μας στις αρχές του 20ού αιώνα και, όπως εκτιμούν οι νεότεροι μελετητές, οφείλεται σε μια... παρεξήγηση: Στο γεγονός ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν έγχρωμες φωτογραφίες! Οσο για το δικτατορικό καθεστώς, έκρινε ότι έτσι διασφαλίζει την... καθαριότητα.

Σήμερα, κανένας ειδικός δεν μπορεί να αποτιμήσει με σιγουριά αν η Οία θα ήταν λιγότερο διάσημη χωρίς τον κατάλευκο οικισμό της ή θα ήταν εξίσου ελκυστική αν διατηρούσε την πολυχρωμία των κτιρίων της, όπως έγινε στην περίπτωση της ακριτικής Σύμης. Αν οι Λεύκες, στην «καρδιά» της Πάρου, θα είχαν τη σημερινή τους αρχοντιά αν είχαν διατηρηθεί τα αρχοντικά με τις όψεις βαμένες στο χοντροκόκκινο.

Χρώμα ή μη χρώμα; Είναι πεδίο αιώνιας κόντρας μεταξύ των αρχιτεκτόνων, που πολλές φορές έχει φτάσει σε υπερβολές και αποδεικνύει ότι το λευκό στην αρχιτεκτονική είναι μια υπόθεση κάθε άλλο παρά αθώα.

Η απουσία χρώματος έγινε σημαία που μοντέρνου κινήματος, που πρέσβευε ότι με το λευκό εκφράζεται καλύτερα η καθαρότητα της μορφής και απαλλάσσεται το κτίριο από κάθε μνήμη. «Ενα καλά σχεδιασμένο κτίριο δεν έχει ανάγκη από χρώμα», υποστήριζε ο Α. Λος, ενώ το περίφημο κίνημα του Bauhauss έβλεπε το χρώμα ως διακοσμητικό στοιχείο και θεωρούσε ότι πρέπει να εκλείψει από την αρχιτεκτονική.

Ακόμη και στο απόγειο του μοντερνισμού, ο Λε Κορμπιζιέ χρησιμοποιούσε χρώματα για να τονίσει την κυκλική κίνηση στην υποδειγματική βίλα Sovoye και να τονίσει τα αρχιτεκτονικά στοιχεία στο μοναστήρι της La Tourette.

Το λευκό ήρθε στην Ελλάδα ως απάντηση στην ακατάσχετη πολυχρωμία που είχε προηγηθεί, αλλά σε μεγάλο βαθμό συνοδεύτηκε από έντονο σκοταδισμό. Αποσιωπήθηκε, για παράδειγμα, το γεγονός ότι ο Παρθενώνας είχε χρώμα και μάλιστα έντονο. «Ξεχάστηκε» η βυζαντινή περίοδος, κατά την οποία επικρατούσαν οι έντονες πινελιές. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν «παραχαραγμένα» κτίρια, με αντιπροσωπευτικότερο αυτό που στεγάζει την Ακαδημία, τα οποία διασώζονται ως λευκά, αλλά είχαν σχεδιαστεί και κατασκευαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε το χρώμα να αποτελεί συστατικό στοιχείο της όλης αρχιτεκτονικής σύλληψης. Ακόμα και τα ακροκέραμα, που διακοσμούσαν τις στέγες, βάφονταν λευκά!

Το χρώμα όμως πήρε και πάλι τη ρεβάνς. Δεν έλειψαν οι υπερβολές, αλλά συνόδεψε την άνοιξη της αρχιτεκτονικής στη χώρα μας στις δεκαετίες του '20 και του '30. Σε επώνυμα κτίρια αυτής της εποχής έχει μάλιστα διαπιστωθεί ότι υπήρξε συνεργασία αρχιτεκτόνων με φωτισμένους ζωγράφους, όπως ο Φώτης Κόντογλου και ο Παπαλουκάς, με λαμπρά αποτελέσματα στην ογκοπλαστική και το χρωματολόγιο των κτιρίων.

Ηταν απλώς μια ανακωχή. Στις ημέρες μας η σύγχρονη εκδοχή του λευκού επανέρχεται ως μίνιμαλ, με λιτούς όγκους και παλ αποχρώσεις. Είναι η απάντηση αυτή τη φορά στο νεοπλουτίστικο κιτς που έφερε στην οικοδομή χρωματικές επιλογές και διακοσμητικά πλουμίδια που «βγάζουν μάτι». Την ίδια ώρα στα νησιά, σιγά-σιγά, αρχίζει να ξεπερνιέται η λευκή παντοκρατορία και ήδη στην Κύθνο και τη Σέριφο έχει θεσμοθετηθεί ο χρωματικός πλουραλισμός.

Το χρώμα είναι στοιχείο σύμφυτο με την αρχιτεκτονική σύνθεση. Οι ρίζες της χρωματικής παλέτας είναι πανάρχαιες και αναφέρεται ότι πολλοί λαοί προσέδιδαν στο χρώμα θεϊκές, συχνά παγανιστικές ιδιότητες. Ως πιθανότεροι τόποι προέλευσης θεωρούνται η Αίγυπτος και η Μεσοποταμία. Στοιχεία για τις όψεις των κτιρίων δεν διασώθηκαν, αλλά οι περίφημες μινωϊκές και θηραϊκές τοιχογραφίες μαρτυρούν ότι τα βασικά χρώματα ήταν το χονδροκόκκινο, η ώχρα, το μαύρο και το λουλακί, που τα έβρισκαν εύκολα στη φύση, με τη μορφή οξειδίων και υπεροξειδίων του σιδήρου. Υπάρχουν επίσης οι αναφορές του Πλάτωνα στον «Τίμαιο», απ' όπου φαίνεται ότι ήταν ήδη γνωστή η τετραχρωμία.

«Η μεγάλη στροφή της ελληνικής αρχιτεκτονικής στο χρώμα γίνεται στα τέλη του 18ου αιώνα και συνδέεται με μια μεγάλη ανακάλυψη. Τη διακόσμηση των ανακτόρων της Πομπηίας με τις εξαιρετικές τοιχογραφίες», σημειώνει ο καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Μάνος Μπίρης και προσθέτει ότι τα ευρήματα αυτά αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τον Τσίλερ.

Μελετητής της αρχιτεκτονικής της πρώτης περιόδου της πρωτεύουσας, επισημαίνει ότι η κατοικία ήταν στοιχείο καταξίωσης για τον Αθηναίο, που γι' αυτόν ακριβώς το λόγο ξόδευε ένα μεγάλο μέρος των εισοδημάτων του σε αυτό τον τομέα. Ακόμα και στο πιό ταπεινό σπίτι τα ταβάνια ήταν διακοσμημένα. Η εικόνα είναι τόσο χαρακτηριστική, ώστε ο τότε πρέσβης των ΗΠΑ έγραφε ότι «τοποθετούν τα χαλιά στο ταβάνι αντί στο πάτωμα».

«Οι φθορές, οι κατεδαφίσεις, αλλά και η ρύπανση δεν επέτρεψαν να έχουμε στις ημέρες μας δείγματα χρωμάτων που χρησιμοποιήθηκαν αυτή την περίοδο. Ελάχιστες είναι οι μαρτυρίες. Εχουμε θαυμάσια σχέδια όπου φαίνονται οι χρωματικοί τόνοι, αλλά έχουμε περιορισμένα δείγματα από την πραγματικότητα», σημειώνει ο Μάνος Μπίρης και προσθέτει: «Οι χρωματικοί τόνοι συνδέονται με τα μορφολογικά δεδομένα του κτιρίου».

Οι τοίχοι είχαν συνήθως απαλές αποχρώσεις της ώχρας, πάντα σε πρόσμιξη με άλλα χρώματα, όπως το κόκκινο, το μπλε, η σιένα ή και το μαύρο. Αργότερα, στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, εμφανίστηκε το κόκκινο που συναντάται στα παλάτια της ιταλικής αναγέννησης. Μια παραλλαγή του, το χονδροκόκκινο, διασώζεται σε τοίχους του κτιρίου Αβέρωφ, το πιο χαρακτηριστικό του συγκροτήματος του Πολυτεχνείου στην Πατησίων.

Η επέλαση του λευκού σημειώνεται στα τέλη του 18ου αιώνα, με κυριότερο εκφραστή τον Α. Μεταξά. Ο σημαντικός αυτός αρχιτέκτονας έχει, μεταξύ άλλων, σχεδιάσει το Παναθηναϊκό Στάδιο και το σημερινό Μουσείο Μπενάκη. Σπουδασμένος στη Γαλλία, ήρθε στην Ελλάδα και επέβαλε την αρχή «πουθενά χρώμα, μόνο μάρμαρο και σοβάς».

Ο καθηγητής της αρχιτεκτονικής Δημήτρης Φιλιππίδης, που μας δίνει την πληροφορία, επισημαίνει: «Τότε ο κόσμος ταξίδευε ελάχιστα. Πιστέψανε πως αρχιτέκτονες, όπως ο Λε Κορμπιζιέ, δεν χρησιμοποιούσαν χρώμα, από μια παρεξήγηση που δημιουργήθηκε από τις τότε ασπρόμαυρες φωτογραφίες». Ετσι, το λευκό κυριάρχησε για 10-15 χρόνια.

Το 1930, όπως μας ενημερώνει, σημαδεύεται από την περίφημη «μπλε πολυκατοικία», στη συμβολή των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλέους, στην πλατεία Εξαρχείων. Ο αρχιτέκτων Παναγιωτάτος δεν έφερε μέσα από αυτό το έργο το νέο τρόπο ζωής, αλλά τόλμησε να βάψει σε έντονο μπλε επιλεγμένες επιφάνειες των όψεων και -οποία καινοτομία γιά την εποχή- πρόσθεσε μια απόχρωση του καφέ στις εσοχές. Ειρωνεία. Το συγκεκριμένο κτίριο, μισοεγκαταλελειμμένο τα τελευταία χρόνια, έχει βαφτεί... λευκό. Και δεν είναι το μόνο:

Ο αρχιτέκτων Πικιώνης συνεργάστηκε με τον μεγάλο ζωγράφο Παπαλουκά για το σχολείο στα Πευκάκια, που θεωρείται υποδειγματικό για τη σχολική στέγη. Σήμερα είναι και αυτό λευκό, αλλά στα πρώτα του βήματα είχε χρώμα στις εσοχές, ώστε να αναδεικνύονται τα επίπεδα που υποχωρούν.

Παιχνίδι με χρώματα και υλικά

Ο Αρης Κωνσταντινίδης, που υπογράφει τα σχέδια για τα σπουδαιότερα «Ξενία» της χώρας μας, χρησιμοποίησε τη χρωματική κωδικοποίηση του Πολυγνώτου. Επέλεξε όμως να παίξει το «παιχνίδι» με τα χρώματα μέσα από τα υλικά. Το ξύλο, το εμφανές μπετόν είχαν χρώμα από μόνα τους. Επιστράτευσε όμως το τούβλο και την πέτρα από ειδικές περιοχές, ώστε να προσθέσει περισσότερες αποχρώσεις και να «ντύσει» ειδικές γωνιές. Οπως εξηγεί ο κ. Φιλιππίδης, ο μεγάλος αρχιτέκτονας επέλεξε το λευκό μόνον για τις Σπέτσες, θεωρώντας την ειδική περίπτωση.

Από τις νεότερες γενιές αρχιτεκτόνων ξεχωρίζει δύο τεχνίτες του χρώματος. Τον πρόωρα χαμένο Κυριάκο Κρόκο, που ήταν και ο ίδιος ζωγράφος, παρ' όλα αυτά ζήτησε τη βοήθεια του Φασιανού για να διαμορφώσει το πιο αντιπροσωπευτικό κτίριο για την χρωματική του γκάμα, το Βυζαντινό Μουσείο της Θεσσαλονίκης.

Στη χρήση του χρώματος κατέληξαν η Σουζάνα και ο Δημήτρης Αντωνακάκης. Ξεκίνησαν με συνθέσεις που θύμιζαν την ιταλική «άρτε πόβερα», αλλά στη συνέχεια έκαναν θαρραλέα είσοδο σε άλλα μονοπάτια, δημιουργώντας πρώτοι, με το «πάντρεμα» διαφορετικών υλικών, ψηφιδωτά που θύμισαν έντονα τα βυζαντινά μωσαϊκά. Χαρακτηριστικό στο είδος του θεωρείται το ξενοδοχείο «Lytos», έξω από το Ηράκλειο Κρήτης, με τον εξαίρετο διάκοσμο, που όμως δεν υπάρχει σήμερα.

Αισιόδοξος ο Δ. Φιλιππίδης δηλώνει πως στην πόλη μπορεί να συνυπάρξουν και οι δύο τάσεις της αρχιτεκτονικής, η μινιμαλιστική και η πιο εξεζητημένη, η χρήση και η μη χρήση χρώματος. «Δεν νομίζω ότι έχουν να φοβηθούν κάτι. Από αυτή τη συνύπαρξη έχουν και οι δύο να κερδίσουν. Η μία σχολή αναδεικνύει την άλλη με τον τρόπο της».

ΧΑΡΑ ΤΖΑΝΑΒΑΡΑ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 09/05/2004