Ο κυβερνοχώρος και το μέλλον της αρχιτεκτονικής

Ενημερώνεσαι σχεδόν την ίδια στιγμή που συμβαίνουν τα γεγονότα και γνωρίζεις απίστευτα πράγματα που γίνονται χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από σένα. Οι δυνατότητες ασύλληπτες, η ταχύτητα άγνωστη για τα ανθρώπινα δεδομένα! Ο χωρο-χρόνος μοιάζει να έχει συσταλεί και να αποκτά άλλη διάσταση απ' αυτήν που είχε.

Η εποχή της ελεύθερης διάδοσης της πληροφορίας έχει ήδη φτάσει, ο κόσμος μετασχηματίζεται σε κάτι νέο που έρχεται. Ολοι πλέον αντιλαμβάνονται πως μια νέα μεγάλη επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας είναι γεγονός, το πέρασμα από τη βιομηχανική εποχή στην κοινωνία της επικοινωνίας και της πληροφορίας έχει συντελεστεί. Μια κοσμοϊστορική αλλαγή που είναι τόσο συνηθισμένη και προφανής, ώστε να τη θεωρούμε όλοι πλέον ως κάτι δεδομένο στην καθημερινότητά μας.

Την ίδια στιγμή όμως που συμβαίνουν αυτά και στέκεσαι μπροστά στη μαγική οθόνη, συνειδητοποιείς έντρομος πως είσαι απελπιστικά μόνος και ακίνητος, τόσο μόνος και ακίνητος όσο δεν ήσουν ποτέ άλλοτε! Εσύ και η οθόνη σε ένα άδειο δωμάτιο. Αντιλαμβάνεσαι ότι η υπερβολική χρήση του Διαδικτύου με τις τόσες δυνατότητες είναι ένας ακόμη τρόπος να εντείνει τη μοναξιά και την πλήξη σου, να σε διώχνει μακριά από τη φυσική παρουσία και τη συναναστροφή των υπόλοιπων ανθρώπων. Χωρίς να το θέλεις το βλέμμα σου φεύγει από την οθόνη και πηγαίνει ασυναίσθητα στο παράθυρο, κοιτάζεις έξω, βλέπεις τους ανθρώπους και τα αυτοκίνητα να πηγαινοέρχονται μέσα σ' όλη αυτή τη φασαρία της πόλης και την ίδια στιγμή έχεις «αποδράσει» από την ψευδαίσθηση του μηχανήματος.

Τα μέσα και ο τρόπος

Το πρόβλημα δεν είναι τα τεχνολογικά μέσα και οι δυνατότητες που αυτά προσφέρουν, αλλά ο τρόπος που τα χρησιμοποιούμε και η σημασία που τους αποδίδουμε. Το μέσο, το κάθε μέσο, δεν πρέπει να το βλέπουμε καχύποπτα ούτε να το ξορκίζουμε, αλλά αντίθετα να διασφαλίζουμε τη σωστή και ασφαλή χρήση του, την ελεύθερη πρόσβαση σ' αυτό όλων ανεξαιρέτως των κοινωνικών ομάδων (κάτι βεβαίως που σήμερα δεν συμβαίνει), χωρίς αποκλεισμούς που αναπόφευκτα οδηγούν σε κοινωνικές ανισότητες. Αυτή ακριβώς η δημοκρατική και ελεγχόμενη από τους πολίτες χρήση του Διαδικτύου και της σύγχρονης τεχνολογίας, σε κάθε βαθμίδα της εκπαίδευσής μας και γενικότερα της καθημερινότητάς μας, είναι πλέον επιτακτική και αποτελεί μονόδρομο μέσα στο παγκοσμιοποιημένο αλλά και κατακερματισμένο περιβάλλον στο οποίο ζούμε.

Η αρχιτεκτονική δεν θα μπορούσε φυσικά να μείνει ανεπηρέαστη από τα τεχνολογικά επιτεύγματα των ημερών μας, οι περισσότεροι αρχιτέκτονες μάλιστα διατείνονται πως έχει αλλάξει θεαματικά σε σχέση με άλλες εποχές και ένας από τους βασικούς λόγους είναι ακριβώς η εμφάνιση των υπολογιστών που έφεραν επαναστατικές αλλαγές στον τρόπο δουλειάς των αρχιτεκτόνων.

Πράγματι, δεν μπορεί κανείς να διαφωνήσει με αυτή τη διαπίστωση, ότι είναι εντυπωσιακές οι δυνατότητες του νέου εργαλείου στα χέρια του αρχιτέκτονα. Η δυνατότητα να προσεγγίζει τον τρισδιάστατο χώρο, να «κινείται» μέσα σ' αυτόν έχοντας μια εξαιρετικά αληθοφανή εικόνα του, η μελέτη δύσκολων και περίπλοκων μέχρι πρότινος μορφών, η ταχύτητα, η ακρίβεια, αλλά και η ευκολία με τις οποίες γίνονται αυτές οι ενέργειες είναι λίγα μόνον από αυτά που θα μπορούσαν να αναφερθούν, σε σχέση με τη σημαντική αλλαγή που έχει συντελεστεί στον τρόπο παράστασης του χώρου. Το κτίριο εμφανίζεται, αποκαλύπτεται πλέον στην οθόνη του υπολογιστή, αντί στο λευκό χαρτί. Ο αρχιτέκτονας, από το οριζόντιο επίπεδο του σχεδιαστηρίου, «μεταφέρεται» στην κατακόρυφη οθόνη.

Ολα αυτά είναι πραγματικά μαγευτικά, συγκλονιστικά και σχεδόν είσαι έτοιμος να δεχτείς πως η αρχιτεκτονική έχει πλέον αλλάξει και έχει μπει σε έναν άλλο δρόμο.

Αλλά πράγματι έχει αλλάξει;

Οχι βεβαίως στις εξωτερικές εκφάνσεις της, αλλά στο βαθύτερο και πυκνό της πυρήνα, εκεί δηλαδή που προσδιορίζεται η ουσία της και η σημαντική κοινωνική της αποστολή.

Εχω την εντύπωση πως η αρχιτεκτονική παραμένει η ίδια μέσα στο πέρασμα του χρόνου, εφόσον η ουσιαστική και διαχρονική της αποστολή είναι να στεγάσει την ανθρώπινη ανάγκη, τη ζωή. Μπορεί να βρίσκει διαφορετικούς τρόπους έκφρασης ανάλογα με την εποχή, πράγμα απολύτως φυσικό και αναγκαίο, όμως η πνευματική διεργασία του ανθρώπινου μυαλού να φαντάζεται και να προσδιορίζει το χώρο και μετά να τον απεικονίζει (χρησιμοποιώντας τα εργαλεία και τα μέσα που η κάθε εποχή του προσφέρει) θα παραμένει, μου φαίνεται, πάντοτε η ίδια.

Είναι εκείνη η κρίσιμη στιγμή που το χέρι κινείται πάνω στο λευκό χαρτί, προσπαθώντας να περιγράψει την ομιχλώδη και συγκεχυμένη εικόνα που σχηματίζεται στο μυαλό, η στιγμή που «κρυσταλλοποιείται» η ιδέα του κτιρίου και «μεταφέρεται» κατά κάποιον τρόπο, από τον κόσμο της φαντασίας στην πραγματικότητα. Η περίοδος αυτή, της «ασάφειας» και της «απροσδιοριστίας», απαιτεί πολύ χρόνο προκειμένου να ωριμάσει η ιδέα, είναι δε εξαιρετικά σημαντική και απολύτως απαραίτητη για τη δημιουργική διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Η χρήση όμως του υπολογιστή προϋποθέτει αντιθέτως απόλυτη ακρίβεια (που είναι αναγκαία πολύ αργότερα, κατά τη φάση της οριστικής μελέτης), με αποτέλεσμα να συμπιέζει, σχεδόν εκμηδενίζει τον πολύτιμο αυτό χρόνο και να «σπρώχνει» τον αρχιτέκτονα να πάρει γρήγορες αποφάσεις.

Στη συζήτηση που διεξάγεται διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας, για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική στο νέο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ή φαντάζονται «καινοτόμες» και κραυγαλέες μορφές κτιρίων, προκειμένου να εκφράσουν βιαστικά τη νέα εποχή. «Ρευστοί, άυλοι, αόρατοι...» είναι μερικοί από τους χαρακτηρισμούς που αποδίδουν στους χώρους που προτείνουν. Τις περισσότερες φορές όμως οι προσπάθειες αυτές δεν είναι τίποτε περισσότερο από προσωπικές φαντασιώσεις των αρχιτεκτόνων που καταλήγουν εντέλει σ' έναν στείρο και ανούσιο φορμαλισμό, που στερείται ουσιαστικού περιεχομένου.

Η καλή αρχιτεκτονική έχει άλλο βηματισμό, πολύ πιο αργό από την ταχύτητα και την ευκολία με τις οποίες εμφανίζονται, αλλά και εξαφανίζονται, εν είδει μόδας οι ποικιλόμορφοι «νεωτερισμοί», υπακούοντας αποκλειστικά στους νόμους της αγοράς και στις επιταγές ενός επιδερμικού life-style. Ετσι, συνήθως η συζήτηση εστιάζεται δυστυχώς στο ζήτημα των αισθητικών στιλ και όχι στα εξαιρετικά επείγοντα και εκρηκτικά κοινωνικά προβλήματα της πόλης ή στην κραυγαλέα υποβάθμιση του αστικού και φυσικού περιβάλλοντος, όπου η αρχιτεκτονική καλείται για άλλη μια φορά να προτείνει λύσεις.

Ο «ρευστός» χώρος, για παράδειγμα, ο οποίος υποτίθεται ότι παραπέμπει στον μη τόπο ή στο μη κτίριο και συνακόλουθα, όπως προβλέπουν ορισμένοι, θα οδηγήσει στο τέλος των πόλεων ή στη δήθεν κατάργηση πολλών τύπων κτιρίων (βιβλιοθηκών, μουσείων, σχολείων κ.λπ.) και στην αντικατάστασή τους από «έξυπνες ηλεκτρονικές κατοικίες», οι οποίες μπορεί να βρίσκονται οπουδήποτε και από όπου θα γίνονται όλες οι εργασίες, δεν είναι όπως αποδείχτηκε παρά φαντασιώσεις των κάθε είδους μελλοντολόγων και προφητών και όχι η πραγματικότητα. Η τεχνολογία της πληροφορικής, όπως είναι φυσικό, δημιουργεί απλώς τους δικούς της τόπους, με τα δικά της γεωγραφικά και χωροταξικά χαρακτηριστικά, όπως άλλωστε συνέβαινε πάντοτε. Την ίδια στιγμή που έχουμε την εκρηκτική εξάπλωση του Διαδικτύου σε παγκόσμια κλίμακα, διαπιστώνουμε αντιθέτως τη συγκέντρωση των «κόμβων» και των «δικτυακών γειτονιών» του σε λίγες, πολύ συγκεκριμένες περιοχές του πλανήτη και μάλιστα στο κέντρο των μητροπολιτικών περιοχών και όχι διασκορπισμένες και απομονωμένες μακριά στην εξοχή, όπως κάποιοι βιάστηκαν να προβλέψουν1. Δηλαδή, αντί για το ρευστό απροσδιόριστο χώρο, έχουμε μια άλλη έκφραση του σταθερού και συγκεκριμένου χώρου που οδηγεί μάλιστα σε ενδυνάμωση και γιγάντωση των πόλεων και στην περαιτέρω εγκατάλειψη της υπαίθρου.

Εκφράζει τη ζωή στο χώρο

Γιατί αρχιτεκτονική είναι αυτή που υπάρχει μαζί με τους ανθρώπους, είναι με άλλα λόγια οι άνθρωποι οι ίδιοι που την κάνουν να υπάρχει. Δεν μπορεί παρά να εκφράζει στο χώρο αυτήν την ίδια τη ζωή, δεν υφίσταται δίχως αυτήν. Ως χώρος νοείται βέβαια ο φυσικός χώρος μέσα στον οποίο κινούμεθα, αντιλαμβανόμαστε και τον βιώνουμε με όλες μας τις αισθήσεις. Σε αυτόν το χώρο καλείται να δίνει λύσεις η αρχιτεκτονική, από αυτόν εξαρτάται και η υπόστασή της.

Με αυτήν την έννοια δεν μπορεί να υπάρξει μια αρχιτεκτονική της εικονικής πραγματικότητας. Είναι πολύ διαφορετικό να κινούμαι πλασματικά, εικονικά μέσα στον κυβερνοχώρο, να έχω δηλαδή αυτή την ψευδαίσθηση, από την πραγματική κίνηση μέσα στο φυσικό χώρο που με περιβάλλει.

Γιατί όπως αναφέρει πολύ εύστοχα ο ζωγράφος Georges Braque, «πρέπει να διαλέξεις: ένα πράγμα δεν μπορεί να είναι και αληθινό και αληθοφανές».2

Αυτό βέβαια δεν αναιρεί τη δυνατότητα σε κάποιον να σχεδιάζει χώρους που αναφέρονται στον κυβερνοχώρο, χώρους που να μπορεί κανείς εικονικά να επισκέπτεται. Ούτε βεβαίως αφαιρεί από τον αρχιτέκτονα το δικαίωμα να εμπνέεται από την ύπαρξη, αλλά και τις πολλαπλές δυνατότητες που του παρέχει ο κυβερνοχώρος.

1. Manuel Castells, Ο Γαλαξίας του Διαδικτύου (Στοχασμοί για το διαδίκτυο, τις επιχειρήσεις και την κοινωνία), μετάφραση Ε. Αστερίου, εκδόσεις Καστανιώτης, 2005.

2. Georges Braque, Η μέρα και η νύχτα (Τετράδια 1917-1955), μετάφραση Γ.Π. Σαββίδης, εκδόσεις Λέσχη, 1989.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Καθηγητή ΕΜΠ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 07/07/2005