Οπές εντός του ασύλου-Σκέψεις πάνω στη χωρική διάσταση του πανεπιστημιακού ασύλου.

(Αποσπάσματα από ένα μη συστηματικό, μη γραμμικό ημερολόγιο)

Απρίλιος 2007…

Μπορεί να έχει περάσει λίγος καιρός αλλά πιστεύω ότι η βασική εικόνα παραμένει η ίδια: βόλτα πρωί καθημερινής στην Πανεπιστημιούπολη της Θεσσαλονίκης και στο χώρο ανάμεσα στην Κεντρική Βιβλιοθήκη και το Πολυτεχνείο αναπτύσσεται μια ολοκαίνουρια συμπαγής μεταλλική περίφραξη εργοταξίου.
Με τον τρόπο αυτό η διέλευση δίπλα από τη Βιβλιοθήκη γίνεται μόνο από την πάνω πλευρά, ή από το πεζοδρόμιο της Εγνατίας έξω από την περίφραξη της πανεπιστημιούπολης. Καμία ενημερωτική ένδειξη γύρω ή πάνω στα μεταλλικά στοιχεία. Στην πλευρά προς το Πολυτεχνείο η περίφραξη δημιουργεί είσοδο, κλειστή από δύο κινητά στοιχεία. Πάνω τους αναγράφεται με μεγάλους χαρακτήρες στένσιλ από σπρέι: «ΠΡΟΤΥΠΗ ΖΩΝΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΝΟΜΟΥ-ΠΛΑΙΣΙΟΥ. ΕΚ ΤΗΣ ΠΡΥΤΑΝΕΙΑΣ». Ήταν οι μέρες αμέσως μετά την κατάθεση του επίμαχου νόμου και η πρώτη σκέψη μου πήγε στην υπόθεση μιας πολύ πετυχημένης μορφής διαμαρτυρίας από την πλευρά της πρυτανείας: μια δυναμική εγκατάσταση που σχεδόν περικυκλώνει την Κεντρική Βιβλιοθήκη του ιδρύματος, διαμορφώνοντας έναν περίκλειστο και αποκλεισμένο χώρο εντός του ασύλου. Η ίδια επιγραφή υπήρχε και στην απέναντι πλευρά, πάλι πάνω σε μια αντίστοιχη είσοδο. Τελικά, όπως πληροφορήθηκα ρωτώντας, η διαμαρτυρία ερχόταν από την πλευρά των φοιτητών, οι οποίοι με την επιγραφή μετασχημάτιζαν την κατασκευή της περίφραξης σε μια εγκατάσταση με πολλαπλά μηνύματα.

Το επόμενο ερώτημα αφορούσε τον σκοπό της διαμόρφωσης ενός τόσο κυρίαρχου στοιχείου στο χώρο του πανεπιστημίου χωρίς καμία ένδειξη. Η απάντηση δεν άργησε να σχηματιστεί. Κάτι είχα ακούσει για τη διέλευση του μετρό από τα πανεπιστήμια, τη χρήση υπαίθριων χώρων του Πολυτεχνείου για την έξοδο οχημάτων από τα ορύγματα της σήραγγας και για την αντισταθμιστική κατασκευή υπόγειων χώρων στάθμευσης από πλευρά της κατασκευάστριας εταιρείας. Η επιβεβαίωση ήρθε από δημοσιεύματα για την υπογραφή μνημονίου συναντίληψης και συνεργασίας ανάμεσα στην εταιρεία του μετρό και το Α.Π.Θ. (1) Έτσι ολοκληρώθηκε μια πρώτη εικόνα: για την υλοποίηση των έργων του μετρό, και ειδικότερα για τη δημιουργία δύο σταθμών («Σιντριβάνι» και «Πανεπιστήμιο») που θα εξυπηρετούν το χώρο της πανεπιστημιούπολης και ενός φρέατος εργοταξίου μπροστά από την Κεντρική Βιβλιοθήκη, απαιτείται η δέσμευση και η απαλλοτρίωση χώρων.

Γενικές σκέψεις.

Με αφορμή τα παραπάνω παρουσιάζονται κάποιες σκέψεις για τη σχέση χώρου και ασύλου, από την πλευρά του αρχιτέκτονα, ανεξαρτητοποιημένη από την καθαρά νομική πτυχή του ζητήματος, την οποία αντικειμενικά δεν μπορούμε να αναλύσουμε. Η προσέγγιση παραμένει υποκειμενική, όπως κάθε πολίτης σε ένα βαθμό οφείλει να κάνει, ανεξάρτητα από το αν αυτή σε μια καθαρά νομική ανάλυση μπορεί να ανατραπεί.

Το άσυλο ως κοινωνική και κατ’ επέκταση νομική έννοια εμπεριέχει θεμελιακά  τη χωρική διάσταση. Από την ασυλία του εφηβικού δωματίου, τα ιερά των αρχαίων ναών, τη φωλιά του κρυφτοκυνηγητού, την ασυλία υψομέτρου στο παιχνίδι της γειτονιάς(2), στο πανεπιστημιακό άσυλο. Τους όρους εφαρμογής κάθε μορφής ασύλου διαμορφώνουν οι κοινωνικές ομάδες έτσι ώστε να υπάρχει κοινή αποδοχή ή τουλάχιστον υποστήριξή τους από μια δυναμική πλειοψηφία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ύπαρξή τους είναι αποτέλεσμα εύθραυστης δυναμικής κοινωνικής ισορροπίας. Η αμφισβήτηση του ασύλου ή η μη υπεράσπισή του, εύκολα οδηγεί στην κατάργηση του προστατευτικού πλαισίου, και στην έκθεση των εμπεριεχόμενων στον κίνδυνο. Τα χωρικά όρια του ασύλου οφείλουν να είναι προσδιορισμένα και ξεκάθαρα. Σε κάθε άλλη περίπτωση προκαλούνται προστριβές ανάμεσα στις αντίπαλες ομάδες.(3)

Χώρος και άσυλο.

Ίσως είναι καλύτερα να μιλάμε για την έκταση ή για την τοπολογία του ασύλου, παρά για τα φυσικά όρια τα οποία το ορίζουν. Κι αυτό γιατί το άσυλο μπορεί να ισχύει όχι μόνο σε περίκλειστους χώρους, αλλά και σε σημειακούς τόπους ή σε περιοχές με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: οι χώροι, ανάλογα με τη χρήση που φιλοξενούν, μπορούν να χαρακτηριστούν μόνιμα ή προσωρινά ως άσυλο, με ότι αυτό συνεπάγεται στη συνείδηση της κοινωνίας. Στην δεύτερη περίπτωση με το πέρας της δραστηριότητας που επέβαλε την εφαρμογή της ασυλίας οι ίδιοι χώροι επανέρχονται στην πρότερη μη φορτισμένη κατάσταση.

Τέτοια είναι η περίπτωση του πανεπιστημιακού ασύλου(4) . Αποτελεί το πλαίσιο που προστατεύει τις ακαδημαϊκές ελευθερίες, τη διακίνηση ιδεών και την έκφρασή τους. Χωρικά ένα τέτοιο πλαίσιο μεταφράζεται σε όλους τους χώρους της πανεπιστημιούπολης, ανεξάρτητα εάν πρόκειται για χώρους διδασκαλίας, έρευνας, μελέτης ή απλά κοινόχρηστους χώρους όπου κυρίως γίνεται η παραγωγή και η ανταλλαγή των πιο γόνιμων ιδεών.

Τι μπορεί να σημαίνει λοιπόν η εγκαθίδρυση των απροσπέλαστων εργοταξιακών οπών για μεγάλο χρονικό διάστημα στο χώρο της πανεπιστημιούπολης του Α.ΠΘ.; Ή η μόνιμη απαλλοτρίωση χώρων του πανεπιστημίου και η απόδοσή τους στην κοινή χρήση του μετρό;

Ο αποκλεισμός χώρων του πανεπιστημίου σε συνδυασμό με την εισαγωγή «εξωτερικών» δραστηριοτήτων κοινής ωφέλειας μπορεί να θεωρηθεί ως ένα είδος απειλής για τον αμιγώς πανεπιστημιακό χαρακτήρα της περιοχής. Από τη μία αυτή η εισβολή μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί το πρώτο βήμα για την εφαρμογή μιας πιο χαλαρής σχέσης του εντός και εκτός ασύλου χώρου. Αλλά από τη άλλη για παράδειγμα η καθημερινή πραγματικότητα  εκατοντάδων σταθμευμένων οχημάτων στον ίδιο χώρο δεν είναι μια αντίστοιχη εισβολή; Γιατί δεν μας έχει προβληματίσει τόσο έντονα η παρουσία χιλιάδων παρατεταγμένων ιδιωτικοτήτων σε κάθε σχεδόν ελεύθερο κοινόχρηστο χώρο του πανεπιστημίου;

Θα ήταν ίσως προτιμότερο σε μια πρώτη προσέγγιση να θεωρήσουμε τη νέα αυτή κατάσταση ως μέρος της πορείας μετεξέλιξης της έννοιας του ασύλου και της σχέσης του με τον υπόλοιπο χώρο της πόλης. Μπορεί εξ άλλου αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή να παρουσιάζεται ο χώρος του πανεπιστημιακού ασύλου σε άμυνα ή υποχώρηση, τίποτα όμως δεν προεξοφλεί τη συνέχεια…

Οκτώβριος 2007…

(Και ενώ τα έργα βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη και ο χώρος μπροστά από την Κεντρική Βιβλιοθήκη και τη Θεολογική σχολή έχει μετασχηματιστεί σε ένα πολυοργασμικό εργοτάξιο..)

Οπές και ασυνέχειες.

Ίσως το πιο αξιοσημείωτο χωρικό φαινόμενο που βρίσκεται σε εξέλιξη μέσα αυτή την κατάσταση είναι η διάσπαση της ενιαίας επιφάνειας του ασύλου της πανεπιστημιούπολης του Α.Π.Θ. . Για πρώτη ίσως φορά τα όρια του πανεπιστημιακού χώρου δεν είναι αντιληπτά με την πρώτη ματιά. Δημόσιος χώρος, άσυλο, εργοτάξια, σε μια δυναμική ευμετάβλητη ισορροπία. Στο κοντινό μέλλον με τις διόδους, τους σταθμούς των συρμών, την πιθανή φιλοξενία χρήσεων σε αυτούς, ο δημόσιος χώρος θα εξελίσσεται σε πολλά επίπεδα: κάτω, πάνω, δια μέσου του ασύλου…

Μα ίσως αυτή η ανατροπή να μας οδηγήσει σε ένα πιο ουσιαστικό προσδιορισμό του ακαδημαϊκού χώρου. Σε εννοιολογικό και χωρικό επίπεδο. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε το ότι σε ένα βαθμό τα φαινόμενα παθογένειας που συστηματικά εμφανίζονται σε αυτό τον χώρο οφείλονται και στην συμπαγή εκ των προτέρων οριοθέτηση του ασύλου, (ό,τι κι αν έχουμε κάνει, οποιαδήποτε αξιόποινη ή εγκληματική πράξη, μπορούμε να καταφύγουμε στο συγκεκριμένο χώρο και δεν πρόκειται κανείς να μας πειράξει) μπορούμε να καταλήξουμε ότι έχουμε ανάγκη από μια πιο ευέλικτη οριοθέτηση του ασύλου. Σε καμιά περίπτωση δεν υποστηρίζεται μια ευελιξία σε βάρος του πανεπιστημιακού χώρου. Αντίθετα, αφού η σχέση ανάμεσα στο δημόσιο χώρο και το άσυλο αποκτά μια πιο δυναμική βάση, γιατί να αποκλείουμε τη δυνατότητα δημιουργίας προστατευόμενων ακαδημαϊκών νησίδων, μόνιμου ή εφήμερου χαρακτήρα, σταθερής ή μεταβλητής έκτασης, και σε άλλους χώρους της πόλης. Είτε για να αποτελέσουν την χωρική αφορμή για την ανάπτυξη διαδικασιών διάχυσης ιδεών, είτε για να συμπεριλάβουν τέτοιου είδους εκδηλώσεις που αυθόρμητα μπορούν να εκδηλωθούν. Πολύπλοκο; Σίγουρα. Αλλά και το ισχύον πλαίσιο, τόσο χωρικά συμπαγές (concrete), δεν οδήγησε τόσες φορές σε αδιέξοδα;

(Για τη συγκεκριμένη επέμβαση η συζήτηση βρίσκεται σε εξέλιξη στην κοινότητα του πανεπιστημίου. Οργανωμένη ή αυθόρμητη, θεσμική ή εξωθεσμική. Αυτή εξ άλλου ήταν πάντα η πορεία του προβληματισμού της πανεπιστημιακής κοινότητας. Και καθώς οι οπές μεγαλώνουν σε έκταση και βάθος, το ενδιαφέρον θα γίνεται ολοένα και μεγαλύτερο. Το ίδιο και οι εντάσεις. Η υπόλοιπη όμως πόλη παραμένει ακόμα αποστασιοποιημένη. Ή ίσως απλά κρυμμένη πίσω από τους μεγάλους πασσάλους και τις συμπαγείς μεταλλικές περιφράξεις φοβούμενη μήπως την ανακαλύψουν και χάσει τις πολύτιμες τρύπες…
Φτού φτού ξελευθερία!!!)

Του Νίκου Δίκα, αρχιτέκτονα

Σημ.

1.Δελτίο τύπου Πρυτανείας Α.Π.Θ. 21 Μαρτίου 2007 (ορθή επανάληψη)

2.Μετακανόνας παιχνιδιών του δρόμου βάσει του οποίου οι παίχτες της μιας ομάδας είναι προστατευμένοι από τα χτυπήματα με την μπάλα ή το κάψιμο των αντιπάλων, όταν βρίσκονται σε κάποιο, έστω και ελάχιστο ύψωμα (πέτρα, πεζούλι, σκαλοπάτι κ.α.).

3.Στην παραπάνω περίπτωση των παιχνιδιών στη γειτονιιά, εάν η μπάλα πετύχει τον παίχτη στον αέρα κατά τη διάρκεια επιτόπιου άλματος, μπορεί να θεωρηθεί σαν έγκυρο χτύπημα, ή ο παίχτης μη βρισκόμενος σε επαφή με το έδαφος είναι προστατευμένος;

4. «Το Πανεπιστημιακό Άσυλο καλύπτει όλους τους χώρους των Α.Ε.Ι και συνίσταται στην απαγόρευση στην απαγόρευση επέμβασης της δημόσιας δύναμης στους χώρους αυτούς…» Ν.1268/82, Αρ.2.