ATHENS_REVISITED [μέρος 1]

Παρατηρώντας την πόλη αυτή από κάπου ψηλά, βλέπουμε να προβάλει η σιλουέττα της Αθήνας, έτσι όπως συγκροτείται από τις αρχιτεκτονικές μορφές που έχουν ιστορικά παραχθεί, και να μοιάζει με μία καλβινική πόλη, από αυτές που θα περιέγραφε ο Μάρκο Πόλο στον Κουμπλάϊ Χαν από τις επισκέψεις του σε τόπους εξωτικούς.

Αυτή η αναρχία των μορφών και το ανακάτεμα των στυλ κάνει την πόλη να δείχνει άμορφη σε μία επιπόλαιη ανάγνωση. Αυτό είναι όμως που κάνει την Αθήνα ίσως πιο γοητευτική, αυτό το αμάλγαμα, με τα πολεοδομικά σημεία ενδιαφέροντος ανακατεμένα στον ιστό μίας αποσπασματικής πόλης, το μωσαϊκό της Αθήνας, από το οποίο εκλύεται ενέργεια.

Η εικόνα της Αθήνας δεν ήταν ποτέ συνεκτική, αλλά μοιάζει να αποτελείται από ένα σύμπλεγμα σημειολογικών μορφωμάτων που συνθέτουν την εικόνα ενός πολυσήμαντου αστικού γεγονότος.

Η Αθήνα είναι ένας χώρος μεταμορφώσεων που προέκυψε με αρκετή τυχαιότητα, λόγω πλημμελούς σχεδιασμού της. Και είναι αυτό που δίνει ξεχωριστή φυσιογνωμία στην πόλη, η συνύπαρξη, χωρίς σχεδιασμό, μνημείων διαφορετικών εποχών. Η ίδια η πόλη καταγράφει τις μεταμορφώσεις της, που έγιναν στη διάρκεια των αιώνων: από την κλασσική Αθήνα του Περικλή, στην Αθήνα των Ρωμαίων που διδάσκονται από αυτή, την Αθήνα των Βυζαντινών που τοποθετούν τρούλους πάνω στους αρχαίους ναούς, την Αθήνα των Φράγκων που μετατρέπουν την Ακρόπολη σε φρούριο, αυτή των Τούρκων που της προσθέτουν μιναρέδες, των Ενετών που την κάνουν πυριτιδαποθήκη. Η Αθήνα του νέου ελληνικού κράτους, φιλοδοξώντας να αποδείξει τον συνεχή χαρακτήρα της ιστορίας της, γίνεται ο θρίαμβος της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Μετασχηματίζεται κατά τον μεσοπόλεμο από επαρχιακή κωμόπολη σε μοντέρνα πόλη με έντονο αστικό χαρακτήρα. Γίνεται γόνιμο έδαφος του μεταμοντέρνου, για να καταστεί μια σύγχρονη πόλη, μία μεσογειακή μητρόπολη που υποδέχεται τον πλανήτη το 2004.

Στην Αθήνα μπορεί κανείς να διαβάσει την ιστορία της και την εξέλιξή της μέσα στο χρόνο, όχι σαν τη γραμμική συνέχεια των περιόδων στην ιστορία, αλλά σαν ένα δυναμικό, διαδραστικό χάρτη στον οποίο αναπαρίστανται διαδοχικές πράξεις μίας κοινωνίας. Όλες οι χρονικές περίοδοι συνυπάρχουν και μπερδεύονται με το σήμερα. Στην Αθήνα, όλα είναι καταγεγραμμένα στο DNA της. Η πόλη λειτουργεί σαν ένα παλίμψηστο, σαν ένα κτισμένο ημερολόγιο για τη συλλογική μνήμη. Κάθε φορά που η Αθήνα ξαναχτίζεται, ένα τρέχον μοτίβο προκύπτει από κάποιο παλιότερο και συγχρόνως προωθεί το σχηματισμό ενός νέου.
Το παρόν και το παρελθόν συγκλίνουν για να εκφράσουν τα πολλαπλά layers που συνθέτουν αυτή την multi-layered πόλη. Όλα αυτά τα layers προβάλλονται πάνω στο layer της αττικής τοπογραφίας και με τη σειρά τους αναμιγνύονται με αυτό της θάλασσας - που μοιάζει με ένα μακρόχρονο, αλλά ανίκανο να εκφραστεί flirt – καθώς και του περιπατητή – flaneur που πλανάται μεσα στον αστικό ιστό. Ακόμα και το ψηφιακό layer επικαθήμενο, αναγεννά τον αστικό δημόσιο χώρο σε χώρο επικοινωνίας και συναλλαγών.  Η πλατεία Συντάγματος, με τον κόσμο να κάθεται στα σκαλιά της, με τους φορητούς υπολογιστές στα πόδια του, παίρνει τώρα άλλο νόημα, από αυτό της πλατείας όπου κάποτε ο Βασιλιάς απέδωσε στους υπηκόους του το Σύνταγμα ή από τότε που αποτελούσε τόπο δράσης του γηγενή εραστή.

Μοιάζουν λοιπόν όλα αυτά με τα layers στο μουσικό έργο του Ιάννη Ξενάκη, τα οποία άπαξ και απομακρυνθούν από το αρχικό τους εννοιολογικό περιεχόμενο, μπορούν να έχουν αυθύπαρκτη οντότητα. Οι συνδυασμοί τους όμως δημιουργούν είτε αλληλεπιθέσεις, είτε αντιστίξεις, και είναι αυτοί που λειτουργούν δομικά, σχηματίζοντας ένα παλίμψηστο.

Συνθέτοντας όλα τα παραπάνω layers, είναι σαν διαφορετικά σχέδια της Αθήνας να μπαίνει το ένα πάνω στο άλλο, να συγχωνεύονται, έτσι που η σημερινή Αθήνα να είναι σα μία σύνθετη φωτογραφία από ανατυπώσεις στο ίδιο χαρτί. Κάθε εικόνα της Αθήνας συνδέεται με την προηγούμενη και επιβιώνει στην επόμενη. Είναι άδικο λοιπόν για αυτή την πόλη να προσδιορίζεται μόνο μέσα από την κλασική ή την νεοκλασική της παραγωγή.
Το 1984, ο Kenneth Frampton, στην εισαγωγή της ελληνικής έκδοσης για το βιβλίο του, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, γράφει ότι η Αθήνα είναι σίγουρα η κατεξοχήν μοντέρνα πόλη, ενώ ο Le Corbusier στα ημερολόγιά του που έγραψε για τα ταξίδια του στην Ανατολή, αναφέρει ότι ο Παρθενώνας ισορροπεί ανάμεσα στο κλασικό και το μοντέρνο. Η τελευταία αρχιτεκτονική παραγωγή της Αθήνας είναι το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, που συνδιαλλέγεται με όλα τα ιστορικά layers της πόλης. Πρώτα απ’ όλα με τον ιερό βράχο και τα πρανή του λόφου. Συνδιαλλέγεται με τον Παρθενώνα και τον αστικό ιστό του Κουκακίου. Συνδιαλλέγεται πολύ εύγλωττα με την κορυφογραμμή [skyline] της σύγχρονης πόλης, αλλά και το βάθος της αρχαίας. Συνδιαλλέγεται μάλλον με αυθάδεια με τα εκλεκτικιστικά κτήρια της Διονυσίου Αρεοπαγίτου και τα γύρω νεοκλασικά. Συνδιαλλέγεται με όλα αυτά τα layers, όχι για άλλο λόγο, αλλά γιατί όλα αυτά υπάρχουν εκεί. Υπαρχούν παντού. Υπάρχουν ανα πάσα στιγμή μέσα στην Αθήνα και αλληλεπιδρούν, δημιουργώντας μία χαρακτηριστική αθηναϊκή εικονογραφία.

‘Ετσι, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η σημερινή εικόνα της Αθήνας μοιάζει με flatten image των επιπέδων που τη συγκροτούν. Βρίσκεται σε αντίθεση με πόλεις όπου η αρχαία πόλη και τα επόμενα στάδιά της αποτελούν στιγμές εντελώς διαφορετικές στην εξέλιξη. Σε αντίθεση με πόλεις, όπως η Ρώμη, για παράδειγμα, όπου [δεν] είναι φανερά τα ίχνη των διαδοχικών στρώσεων, με επικαλύψεις που οδηγούν σε ψευδή αρχιτεκτονική επιφάνεια που έχει την έννοια του σκηνικού.

Οι πόλεις σήμερα επιλέγουν την εικόνα που θέλουν να προβάλουν, μέσα από στρατηγικό σχεδιασμό. Η Αθήνα έχει υπάρξει και αρχαία πόλη και νεοκλασική πρωτεύουσα και μοντέρνα πόλη και πόλη οικοδέσποινα των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004 κ.ο.κ. Αυτή η πολλαπλή ολότητα της πόλης είναι που πρέπει να τονιστεί. Η Αθήνα πρέπει να έχει σα σκοπό τον εαυτό της. Με τη διττή της προσωπικότητα – με τους ευρωπαίους που τη βλέπουν ανατολή και τους τούρκους ως δύση - η Αθήνα μοιάζει μοναδική. Δεν έχει ανάγκη από αστικό εξορθολογισμό βάσει των διεθνών προτύπων, που καθιστά όλες τις πόλεις παρόμοιες, αλλά ταυτόχρονα δεν πρέπει η Αθήνα να είναι η πόλη που η δόξα της εναπόκειται στο παρελθόν της. Το city branding της Αθήνας – όρος δανεισμένος από το urban marketing - πρέπει να πάψει να εναπόκειται σε μεμονωμένα στοιχεία του ιστορικού παρελθόντος της, στο δίπολο παρόν –παρελθόν για συσχετισμό και παραλληλισμούς των αρχαίων με τους νεότερους έλληνες. Πρέπει να πάψει το κλασικό μνημείο να γίνεται ο καμβάς πάνω στο οποίο προβάλλονται -κυριολεκτικά και μεταφορικά - οι νεοέλληνες.

Κωνσταντίνος Μπούρας
αρχιτέκτων μηχανικός ΕΜΠ