ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΜΑΤΙΕΣ

 

Ανιχνεύοντας τον κάναβο - Η περίπτωση των ιωνικών πόλεων

06 Μάρτιος, 2004

Ανιχνεύοντας τον κάναβο - Η περίπτωση των ιωνικών πόλεων

Ο κάναβος είναι, πάνω απ' όλα, μια διανοητική επινόηση. Παρά την επίπλαστη ουδετερότητά του, υπονοεί ένα διανοητικό πρόγραμμα για το νησί: με την αδιαφορία του στην τοπογραφία, προς ό,τι υπάρχει, υποστηρίζει την ανωτερότητα της πνευματικής κατασκευής πάνω στην πραγματικότητα. Η χάραξη των δρόμων και των τετραγώνων ανακηρύσσει ότι η υποταγή - αν όχι η εξάλειψη - της φύσης είναι η πραγματική του φιλοδοξία.

Rem Koolhaas1
Τα πρώτα ορθογωνικά σχέδια πόλεων χρονολογούνται από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ., στους οικισμούς της Ινδίας, της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας. Ωστόσο ο κάναβος ως ουσιαστικό εργαλείο οργάνωσης μιας νέας πόλης αποκρυσταλλώθηκε με τον πιο ολοκληρωμένο τρόπο στις πόλεις των ακτών της Ιωνίας μεταξύ του 7ου και 5ου αιώνα π.Χ.

Σε αντίθεση με τον οργανικό χαρακτήρα των πόλεων που αναπτύσσονταν με "φυσικό", "τυχαίο" τρόπο στην ηπειρωτική Ελλάδα, οι αποικίες στις ακτές της άλλης πλευράς του Αιγαίου καταδεικνύουν την πρώτη προσπάθεια στην ανθρώπινη ιστορία για ρύθμιση του χώρου, όχι απλά με ένα "κανονικό" σχέδιο αλλά βάσει μιας προσχηματισμένης ιδέας για τη νέα κοινότητα.

Είναι ενδιαφέρον ότι οι δύο πιο σημαντικές σχεδιασμένες πόλεις της ελληνικής αρχαιότητας, δηλαδή η Μίλητος και η Πριήνη, βρίσκονται σε κοντινή απόσταση μεταξύ τους πάνω στην ιωνική ακτογραμμή της Μικράς Ασίας, νότια της Σμύρνης.

Η Μίλητος μας παρέχει το αρχετυπικό ιπποδάμειο σχέδιο, "ένα από τα πιο υπέροχα σχέδια πόλης που έγιναν ποτέ"2. Αν και το διάσημο σχέδιό της χρονολογείται από τον 5ο αιώνα, η πόλη ήταν πολύ παλαιότερη. Ιδρύθηκε κατά το 1000 π.Χ., στη θέση ενός προϋπάρχοντος Μυκηναϊκού οικισμού. Όταν στα 494 π.Χ. καταστράφηκε από τους Πέρσες, οι κάτοικοί της αποφάσισαν να σχεδιάσουν μια εντελώς νέα και μοντέρνα πόλη. Η στάση τους ήταν αξιοσημείωτα διαφορετική από εκείνη των Αθηναίων, των οποίων η πόλη επίσης καταστράφηκε: εκείνοι προτίμησαν, αντί για μαζικό ανασχεδιασμό, να αποκαταστήσουν τη φήμη της (status quo ante) με τη σταδιακή πραγματοποίηση ενός φιλόδοξου οικοδομικού προγράμματος που περιλάμβανε εντυπωσιακούς νέους ναούς. Για τους Μιλήσιους, η επιχείρηση ανασυγκρότησης πήρε περισσότερο πολεοδομικές παρά αρχιτεκτονικές διαστάσεις. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο του σχεδίου (βλ. εικόνα 1) είναι η εκτεταμένη κεντρική περιοχή, που με μακροχρόνια πρόβλεψη, κρατήθηκε ελεύθερη για να αναπτυχθεί ως δημόσιο κέντρο, η γνωστή "αγορά". Γύρω από αυτή την κεντρική περιοχή αναπτύσσονταν τα οικοδομικά τετράγωνα των περιοχών κατοικίας, οργανωμένα σε ένα ορθογώνιο δίκτυο δρόμων, χωρίς να λαμβάνεται ιδιαίτερα υπόψη το τοπογραφικό ανάγλυφο.

Δημιουργός αυτού του διάσημου σχεδίου θεωρείται ότι ήταν ο Ιππόδαμος, που είχε γεννηθεί στη Μίλητο στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Για τη ζωή και το έργο του, έχουμε τη μαρτυρία του Αριστοτέλη στα Πολιτικά, σύμφωνα με την οποία, ο Ιππόδαμος "εφηύρε την τέχνη του σχεδιασμού των πόλεων" και ήταν "ο πρώτος μη πολιτικός που έκανε έρευνες για την καλύτερη μορφή διακυβέρνησης"3. Η ιδανική πόλη κατά τον Ιππόδαμο απαρτιζόταν από 10.000 πολίτες χωρισμένους σε τρεις κατηγορίες - τους τεχνίτες, τους αγρότες και τους στρατιώτες. Το σχέδιο του Ιππόδαμου χώριζε επίσης τη γη σε τρία μέρη, ένα ιερό, ένα δημόσιο, και ένα τρίτο ιδιωτικό. Δεν είναι τυχαίο ότι την εποχή εκείνη η πατρίδα του, η Μίλητος, παρουσίαζε έντονη δραστηριότητα σε όλα τα επιστημονικά πεδία.

"Η Σχολή της Μιλήτου προήλθε από τη συνάντηση της Ελληνικής σκέψης με τη Βαβυλωνία και την Αίγυπτο… Οι σκέψεις των Μιλήσιων φιλοσόφων όπως του Θαλή, του Αναξιμάνδρου και του Αναξιμένη, πρέπει να θεωρηθούν ως επιστημονικές υποθέσεις, και είναι σημαντικό ότι σπανίως δείχνουν αναίτια εισβολή ανθρωπομορφικών επιθυμιών και ηθικών ιδεών".4

Στην οργάνωση του αστικού χώρου, αντίστοιχα, ο Ιππόδαμος ήταν ουσιαστικά ο πρώτος επιστήμονας της πόλης, ο πρώτος που συνδύασε την κοινωνιολογία με την "τέχνη του σχεδιασμού των πόλεων", που χειρίστηκε έννοιες όπως "πληθυσμιακή ικανότητα" και "χρήσεις γης". Πράγματι, όπως αφήνει να εννοηθεί και ο Αριστοτέλης, ο Ιππόδαμος, περισσότερο από σχεδιαστής, ήταν ένας θεωρητικός της πολεοδομίας - το ορθοκανονικό σχέδιο δεν ήταν παρά η υλική έκφραση της κοσμοθεωρίας του.

Το ιπποδάμειο μοντέλο πολεοδομίας εφαρμόστηκε σε πολλές - αρκετά μικρότερες - πόλεις που κτίστηκαν μεταγενέστερα, όπως η Πριήνη, που ιδρύθηκε στο τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα (βλ. εικόνα 2). Σε σύγκριση με τη Μίλητο, η Πριήνη ήταν πολύ μικρή (περιείχε μόλις 400 περίπου οικίες με έναν πληθυσμό γύρω στους 4.000) αλλά κατά τον Wycherley, μας προσφέρει "το καθαρότερο μάθημα Ιπποδάμειας πολεοδομίας"5. Η πόλη κτίστηκε στη νότια πλευρά ενός λόφου, και παρά την κλίση, "το ορθογωνικό σχέδιο εφαρμόστηκε αυστηρά στα οικοδομικά τετράγωνα και στους δημόσιους χώρους και κτίρια, με ελάχιστες αποκλίσεις"6. Παρά το μικρό μέγεθος της πόλης, ο αστικός ιστός περιείχε όλα τα στοιχεία που συνέθεταν την ιδέα της πόλης - την αγορά, τους ναούς και τα δημόσια κτίρια που καταλάμβαναν το κέντρο της περιοχής κατοικίας.

Το κανονικό σχέδιο που συναντάμε στις ιωνικές πόλεις είχε βέβαια εμφανιστεί πολύ νωρίτερα, στις κοιλάδες του Νείλου, του Ευφράτη και του Τίγρη, του Ινδού, του Hwang Ho. Αυτό αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα σε πολλούς οικισμούς, όπως του Mohenjo-Daro και Harappa (3000-2500 π.Χ.) στην Ινδία, Deir el Medineh (1528-1512 π.X.), Tell el Amarna (1369-1354 π.Χ. - βλ. εικόνα 3) και Kahun (1897-1879 π.Χ.) στην Αίγυπτο, Χορσαμπάτ (706 π.Χ.) και Βαβυλώνας (625-562 π.Χ.) στη Μεσοποταμία. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά μεταξύ αυτών των προηγούμενων μοντέλων και των ελληνικών σχεδίων. Οι ανατολικές αυτές πόλεις κατοικούνταν από αυταρχικά και κάθετα οργανωμένες κοινωνίες? αυτή η αυστηρή ιεραρχία εκφράζεται στα σχέδια των πόλεων αυτών, που χαρακτηρίζονται από την κεντρική τους οργάνωση γύρω από το παλάτι ή την ιερή περιοχή, και από την έλλειψη ανοικτών χώρων για δημόσιες λειτουργίες. Ο ελληνικός κάναβος, από την άλλη, πρέπει να θεωρηθεί ως όχι απλά ένα γεωμετρικό σχέδιο αλλά ως υλική έκφραση σημαντικών χαρακτηριστικών των κοινωνιών που τον δημιούργησαν, όπως η δημοκρατία και η συμμετοχή στα κοινά. Κατά τον Castagnoli, το απλό ορθογωνικό σχέδιο διαφέρει ουσιαστικά από το μοντέλο του ελληνικού κάναβου. Αν και τα δύο βασίζονται στην αρχή της ορθογωνικότητας, τα σχέδια των ελληνικών πόλεων έχουν δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά:

"1. Ένα γενικό πολεοδομικό σχέδιο προνοεί για την ανάπτυξη όλης της περιοχής που περικλείεται από τα τείχη, και των ζωνών κατοικίας. Οι λίγες κύριες αρτηρίες διασχίζουν την πόλη κατά μήκος. Ο κάναβος των υποδιαιρέσεων είναι ο ίδιος σε όλη την έκταση της πόλης και οι πλατείες και τα δημόσια κτίρια εισάγονται στο σχέδιο χωρίς να αναιρούν τον κάναβο.

2. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον από τον πολεοδόμο έχει δοθεί στη μελέτη των περιοχών κατοικίας, που χωρίζονται σε όμοια οικοδομικά τετράγωνα και όπου οι κατοικίες ακολουθούν συγκεκριμένη τυπολογία. Όλα τα σπίτια έχουν μέτωπο στο δρόμο".7

Την ίδια εποχή, τα παραδείγματα πόλεων στην κυρίως Ελλάδα δείχνουν μια αδιαφορία για τη γενική όψη της πόλης. Κατά τον Wycherley "ήταν ίσως ανεφάρμοστο, ακόμη και αν υπήρχε βούληση, να ανασχεδιαστεί εξ ολοκλήρου μια πόλη της οποίας η ύπαρξη στη συγκεκριμένη θέση ποτέ δεν διακόπηκε. Η εναλλακτική ήταν ολοκληρωτική μεταφορά του οικισμού σε άλλη θέση? αυτό ήταν συχνό φαινόμενο στις ασιατικές πόλεις, αλλά για τις πόλεις της ευρωπαϊκής Ελλάδας σχεδόν ακατόρθωτο".8 Όμως, ακόμη και τους επόμενους αιώνες, μετά την εφαρμογή και διάδοση του ιπποδάμειου συστήματος, νέες πόλεις που δημιουργήθηκαν στην ευρωπαϊκή Ελλάδα, πόλεις όπως η Ελίς (471 π.Χ.), η Μεγαλόπολη (371 π.Χ.) ή η Μαντίνεια (βλ. εικόνα 4), ακολούθησαν σαφώς λιγότερο κανονικά σχέδια. Το οργανικό, "φυσικό" μοντέλο ανάπτυξης ποτέ δεν εγκαταλείφθηκε στην κυρίως Ελλάδα. Γιατί μια τέτοια πρωτοπόρα πολεοδομία αναπτύχθηκε στις αποικίες και όχι στην κυρίως Ελλάδα; Οι λόγοι πρέπει αναμφισβήτητα να αναζητηθούν στη βούληση της πολιτικής εξουσίας των συγκεκριμένων περιοχών. Με την επίδραση των φιλοσοφικών ιδεών της εποχής, την σταδιακή εισχώρηση της επιστημονικής σκέψης στην καθημερινή πρακτική, στις πόλεις της Ιωνίας οι συγκυρίες οδήγησαν σε ένα πρόσφορο έδαφος για εφαρμογή των νέων μεθόδων οργάνωσης της πόλης. Παρότι πολλές από τις πόλεις της Ιωνίας ήταν εξίσου αρχαίες με εκείνες της κυρίως Ελλάδας (η Μίλητος είχε θεμελιωθεί κατά το 1000 π.Χ.), δεν έπαυαν να είναι αποικίες, πολύ λιγότερο φορτισμένες ιστορικά απ' ότι τα προπατορικά εδάφη της Αττικής και της Βοιωτίας.

Κατ' αναλογία, δύο χιλιετίες αργότερα, στην "κατάκτηση" της Αμερικής, ο κάναβος προτιμήθηκε στα σχέδια των πόλεων των Βορειοευρωπαίων αποίκων, με πιο χαρακτηριστικό την αποθέωσή του στην περίπτωση της Νέας Υόρκης. Καθόλου δεν μιμήθηκαν οι πόλεις της Αμερικής τα πρότυπα των πατρίδων των αποίκων - το Λονδίνο ή το Άμστερνταμ - αλλά αποστασιοποιημένες από οποιαδήποτε ιστορικότητα, καταδεικνύουν την ιστορικά επαναλαμβανόμενη "ανοικτότητα" των νέων εδαφών στην εφαρμογή πρωτοπόρων μεθόδων χειρισμού του χώρου. Ο κάναβος, η αναπαράσταση του "τεχνητού", του ανθρώπινα κατασκευασμένου, επιβάλλεται στον φυσικό χώρο που έρχεται να κατακτήσει η νέα πόλη. Στο ορθοκανονικό σχέδιο συναντά κανείς πραγματοποιημένη την ιδέα του ορθολογισμού, αλλά και της πεποίθησης ότι η ανθρώπινη παρέμβαση στο χώρο μπορεί και πρέπει να διαφοροποιείται από την προϋπάρχουσα, "φυσική" κατάσταση που έρχεται να αντικαταστήσει.

Γαρυφαλλιά Κατσαβουνίδου Αρχιτέκτων, Α.Π.Θ.
Master of Science, Massachusetts Institute of Technology
Από το περιοδικό του Σ.Α.Θ Τεύχος 9

Share |
 

GreekArchitects Athens

Copyright © 2002 - 2024. Οροι Χρήσης. Privacy Policy.

Powered by Intrigue Digital