Αχρηστεκτονική: η λατρεμένη «ά-χρηστη» αρχιτεκτονική

Ας σκίσουμε λοιπόν τα προοπτικά του Antonio Sant' Elia από τα βιβλία αρχιτεκτονικής, ας χύσουμε καυτό λάδι στις απεικονίσεις φανταστικών χώρων του Lebbeus Woods, ας σβήσουμε τα στιγμιότυπα των Manhattan Transcripts του Tschumi, τα σχέδια των σπιτιών I-X του Eisenman, τη μάσκα της μέδουσας του John Hejduk, τις μεσσιανικές πολεοδομικές προτάσεις του Le Corbusier, τις προτάσεις των Archigram, τα κολάζ των Superstudio, τις οραματικές αποτυπώσεις του Yona Friedman, ακόμη και τα προοπτικά του Piranesi, ή τόσα άλλα. Όλα αυτά δεν είχαν ανάθεση από πελάτη, άρα κανένα περιθώριο αποδοχής από μια ευυπόλυπτη αρχιτεκτονική κάστα, και -σύμφωνα με τα πλέον διαδεδομένα κριτήρια, κανένα δικαίωμα ένταξης σε νεοελληνική έκθεση αρχιτεκτονικής.

Εν μέσω "κρίσης" (οιασδήποτε), ή και χωρίς αυτήν, ισχυροποιούνται και εντείνονται φαινόμενα απαξίωσης της σχεδιαστικής έρευνας, της δημιουργικής πρωτοβουλίας, αποκλείοντάς τη συστηματικά από τις αρχιτεκτονικές εκθέσεις: ακούμε ολοένα και βροντερότερα, πως το κτισμένο έργο μετρά πρώτιστα, η ανάθεση αποτελεί προϋπόθεση. Υπό το πρίσμα αυτό, τα «άλλα» δημιουργήματα, θεωρούνται άκυρα και κάθε λόγος περί του άκτιστου, περισσεύων. Ίσως ο αποκλεισμός αυτός αποτελεί άστοχο μέτρο προς αποφυγήν του «γραφικού» - χαρακτηρισμού που στιγματίζει, κατά περιστάσεις αυτοδικαίως, τις προαιρέσεις και τη δημόσια εικόνα αρχιτεκτονικών ομάδων.

Ας ξεχάσουμε περαιτέρω λοιπόν τις αμέτρητες «φυλλάδες» που παρουσιάζουν ακόμη και την υλοποιημένη κατοικία Farnsworτh του Mies, αφού γνωρίζουμε ότι η σχέση του «μελετητή» με την ερωμένη-πελάτη αφορούσε αποκλειστικά τη «λευκή» ανάθεση και ολοκλήρωση του γυάλινου κτηρίου που ο αρχιτέκτονας ούτως ή άλλως ήθελε να μελετήσει και να κατασκευάσει, ακόμη και αν αυτό βρισκόταν σε ζώνη υπερχείλισης ποταμού στο παγωμένο Illinois. Ας το σβήσουμε από τη μνήμη μας αυτό το «μη-πράσινο» κτίσμα, ειδικά όταν ξέρουμε ότι η προδομένη και εγκαταλελειμένη ιδιοκτήτρια-ερωμένη (ο περίφημος χρήστης), με το πέρας του πανάκριβου έργου μήνυσε και εκδίωξε δικαστικά τον αρχιτέκτονα εραστή λόγω της προβληματικής μελέτης του και της απαράδεκτης κατασκευής, η οποία, ανάμεσα σε άλλα, πλημμυρίζει... κι όμως, οι λάτρεις των «υλοποιημένων αναθέσεων» περιωπής, και του κρίσιμου ρόλου του «χρήστη», υμνούν το έργο.

Μήπως γενικότερα πολιτισμός παράγεται αποκλειστικά μέσω... μισθωμένων αναθέσεων και εμπεριστατωμένων εξαγορών; ο αείμνηστος και μοναχικός Παπαδιαμάντης όταν συνέγραφε διηγήματα σε διάσπαρτα φύλλα υπό το φώς κερίων, είχε σχετική ανάθεση και ημερομηνία παράδοσης; ο Van Gogh όταν ζωγράφιζε συνήθεις τουλίπες, ενεργούσε βάσει συμβολαίων παροχής υπηρεσιών; ο Μίκης Θεοδωράκης όταν σημείωνε νότες συνθέτοντας μνημεία τέχνης, έγκλειστος, είχε... σύμβαση έργου; Ο νοσούντας Καζαντζάκης όταν επανέγραφε την Οδύσσεια είχε το «deadline» κάποιας εορταστικής έκδοσης; Ο Victor Hugo συνέγραφε εν αναμονεί κάποιας «press conference»; Μήπως σύμφωνα με τα παραπάνω οφείλουμε να αφαιρέσουμε από την εργογραφία τους οτιδήποτε δεν έγινε έναντι πληρωμής και βάσει ρητής έγγραφης οδηγίας ή αποδείξιμης προσταγής (έναντι αργυρίων);

Τόσες «θεσμοθετημένες» διαδικασίες αποκόπτουν τους αρχιτέκτονες από τις διαδικασίες ανάθεσης έργων, αγνοούν επιδεικτικά τους νέους συνάδελφους και αποκλείουν οιαδήποτε ευκαιρία επιρροής. Ταυτόχρονα οι διαδικασίες αυτές μας υποδεικνύουν ότι η αρχιτεκτονική είναι κάτι δυσυπόστατο και θολό, η αισθητική ποιότητα κάτι εντελώς απροσδιόριστο και ο αρχιτέκτονας αναλώσιμος ή και περιττός. Διαδικασίες έκδοσης αδειών, ανάθεσης μελετοκατασκευών, παραχωρήσεων, συμπράξεων προσυπογράφουν ευθύνη του έργου είναι και μπορεί να είναι μόνο επιχειρηματική -βάσει νομικών συμβάσεων, ασφαλιστικών συμφωνιών, και επενδυτικών δεσμεύσεων- ενώ ο αρχιτέκτονας, ή μάλλον ο φερόμενος ως μελετητής, ανεξαρτήτως ακαδημαϊκής κατάρτισης, μια αναστρέψιμη επιλογή του εργολήπτη-επιχειρηματία, επιλογή και αντίστοιχη ιδιωτική συμφωνία που δεν αφορά τον αναθέτοντα, δεν αφορά κανένα.

Άλλωστε μή ξεχνάμε, η υλοποίηση ενός κτηριακού έργου μέσου βεληνεκούς εννέχει κεφάλαια (δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ) που ξεπερνούν εύκολα και την αξία πώλησης ενός ζωγραφικού αριστουργήματος αποθανόντος καλλιτέχνη. Οι πάμπολοι εμπλεκόμενοι του έργου, εργολάβοι, πολιτευτές, προμηθευτές, αντιπρόσωποι, δανειστές, ασφαλιστές, νομοδιδάσκαλοι, προστάτες, στρέφονται περί της μεταπρατικής διαδικασίας, ενώ ο αρχιτέκτονας παραμένει - εκ πεποιθήσεως - ο αφελής που πρωτίστως ενδιαφέρεται για τις γραμμές του έστω και αν αυτές για άλλους μεταφράζονται απλώς σε επιμέρους συμφωνίες-εργολαβίες πολλών αργυρίων.

Ας συνεχίσουν λοιπόν οι φορείς της αρχιτεκτονικής να επιμένουν στην ανάθεση ως πρώτιστο και αποκλειστικό κίνητρο δημιουργίας, ως λίκνο πολιτισμού, και ας αποκλείσουν κάθε άλλη δημιουργική διαδικασία ως άλογο ερασιτεχνισμό, ως ατυχή ένδειξη αυτισμού σε μια εποχή «αναπτυξιακής» απενοχοποίησης. Αντιστοίχως ας πράξουν και άλλοι δημιουργικοί φορείς, και στην επόμενη έκδοση του Άξιον Εστί του Ελύτη, ας σφραγιστεί το εξώφυλλο: «έργον άνευ αναθέσεως» - δεν ζητήθηκε ποτέ από κανένα. Στην έκδοση του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» του Διονυσίου Σολωμού, ας μπεί αυτοκόλλητο επισημαίνοντας «Ερασιτεχνική λογοτεχνική απόπειρα». Από τα λογοτεχνικά έργα, ας προβάλλουμε μόνο τα μισθωμένα συγγράμματα, όπως ομιλίες και ανακοινώσεις ανεπαρκών πολιτικών ή εργαλεία προπαγάνδας. Και από τα έργα ζωγραφικής, ας κρατήσουμε μόνο τα πληρωμένα πορτραίτα ευυπόλυπτων ευγενών και αριστοκρατών, αγνοώντας οιεσδήποτε άλλες καλλιτεχνικές ανησυχίες. Μήπως άλλωστε δύναται να υφίσταται προβληματισμός πέρα από τη σφαίρα του αμοιβόμενου;

Ίσως είναι οι αξιωματούχοι-κρίνοντες πεπεισμένοι πως ο σύγχρονος «επαγγελματισμός» και ο εκφραστικός αυθορμητισμός συνάδουν ή μήπως ταυτίζονται; πως είναι αδύνατο να συγγρούονται οι έννοιες του πολιτισμού και του επαγγελματισμού; Ίσως απλά αναπαράγεται θεσμικά η συνήθης άρνηση υπερώριμων έγκριτων νεοελλήνων να αποδεχτούν ή να προβάλλουν οτιδήποτε δεν αφορά τους ίδιους ή τα όσα έτυχε να γνωρίσουν;.

Φυσικά θα ήταν καταπληκτικό να απολαμβάνει κανείς πλήθος επαγγελματικότατων αναθέσεων δομώντας όσα σχεδιάζει, όμως η συνθετότητα των διαδικασιών και ο κεφαλαιακός όγκος που προϋποτίθεται, πέρα από το ζήτημα παιδείας των κεφαλαιούχων και του επιπέδου των θεσμών, μας αποδεικνύει ότι δε μπορούμε να "υπάρχουμε" μέσα στο πλαίσιο αφέλειας το οποίο θα επιθυμούσαμε... όσο και αν θα το θέλαμε. Δεν είναι προφανές όμως ότι οφείλει να ακυρωθεί η έννοια της πολιτισμικής δημιουργίας λόγω του κοινωνικοπολιτικού «άγονου» που μας επιβάλλεται ή λόγω μιας ενδεχόμενης οικονομικής κατάπτωσης. Ίσως η απάντηση αν πολιτισμός παράγεται από την έγκριτη κοινωνία, ή από τον «υπόκοσμο», να μην είναι προφανής. Παρεπιπτόντως, ... οι «άθλιοι» των Παρισίων μνημονεύονται... οι έγκριτοι, έσσονται έσχατοι.

του Αριστοτέλη Δημητρακόπουλου