Για τους δασκάλους που φεύγουν

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Καθηγητή Αρχιτεκτονική ΕΜΠ

«Εκείνος που γίνεται γέφυρα για να περάσει αντίπερα ο μαθητής του και όταν πια του έχει διευκολύνει το πέρασμα, αφήνεται χαρούμενα να γκρεμιστεί, ενθαρρύνοντας το μαθητή του να φτιάξει δικές του γέφυρες» όπως έλεγε ο Νίκος Καζαντζάκης.

Στην εκπαίδευση κάθε βαθμίδα έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, υπάρχουν διαφορές αλλά και ομοιότητες. Το δημόσιο πανεπιστήμιο, για παράδειγμα, δεν είναι σαν το σχολείο της μέσης εκπαίδευσης. Είναι ένα χωνευτήρι ιδεών, ένας χώρος ελεύθερης έρευνας και διαρκούς αμφισβήτησης, συνεχών προσεγγίσεων και πειραματισμών. Η χαρά της «ανακάλυψης» και του πιο κοινότοπου πράγματος ανήκει μόνον σ' αυτόν που την αισθάνεται. Δεν γίνεται να αναγκάσεις κάποιον να μάθει! Οποιος θέλει να μάθει, θα μάθει, το πανεπιστήμιο απλώς του διδάσκει τον τρόπο και τη μέθοδο να ερευνά και να μαθαίνει.

Γιατί η πραγματική μάθηση δεν γίνεται υπό τον ασφυκτικό έλεγχο ενός καταπιεστικού εκπαιδευτικού συστήματος, που υπαγορεύεται από έναν ολέθριο και ανώφελο ανταγωνισμό, στα πλαίσια των αδυσώπητων νόμων της «ελεύθερης αγοράς». Εκεί ακριβώς έγκειται νομίζω και το επικίνδυνο φαινόμενο των ημερών μας, μέσα σ' ένα περιβάλλον ιδεολογικής σύγχυσης και «εικονικού πλουραλισμού», να πιστεύει ακράδαντα ο νέος φοιτητής ότι αμφισβητεί τα πάντα, ενώ στην ουσία να μην αμφισβητεί τίποτα! Γιατί η αληθινή αμφισβήτηση, εκείνη που γεννά και προτείνει το αληθινά και ανατρεπτικά καινούργιο, γίνεται, αντίθετα με ό,τι θα περίμενε κανείς, κάθε φορά με βήματα μικρά και διστακτικά, πατώντας πάνω σ' ένα έδαφος στέρεο και όχι με εντυπωσιακά άλματα στο κενό. Η πραγματική έρευνα και η γνώση έτσι γεννιούνται, με αμφιβολίες και όχι με βεβαιότητες.

Οχι στα «στάσιμα νερά»

Αυτήν την ελευθερία να σκέφτεται, να πειραματίζεται και να αμφισβητεί ο νέος σπουδαστής, αλλά και να μοιράζεται τις εμπειρίες του με τους συμφοιτητές του, πρέπει να τη διαφυλάξουμε σαν ένα από τα πιο σημαντικά και ουσιαστικά στοιχεία του δημόσιου χαρακτήρα της παιδείας μας. Να γιατί οι σχολές πρέπει να είναι «ανοιχτές και όχι κλειστές»! Να φυσάει δυνατά ο αέρας και να ταράζει τα «στάσιμα νερά» του ακαδημαϊσμού, από τα οποία κινδυνεύει πάντοτε το πανεπιστήμιο.

Η αρχιτεκτονική, για παράδειγμα, δεν διδάσκεται από την «επίσημη» και απόμακρη έδρα κανενός αμφιθεάτρου! Ανακαλύπτεται στα μουντζουρωμένα σχεδιαστήρια, αυτά με τις μολυβιές και τις χαρακιές, πολύτιμη παρακαταθήκη όλων των φοιτητών που δούλεψαν σ' αυτά ατέλειωτες ώρες. Αλλά και στις βιβλιοθήκες που διαφυλάσσουν τη συσσωρευμένη γνώση των προηγούμενων γενεών, τα πεπραγμένα της ιστορίας τους. Και το κυριότερο, παρατηρώντας την έξω από τη σχολή, στη ζωντανή πραγματικότητα, στην καθημερινή ζωή. Γιατί η αρχιτεκτονική απαιτεί -όπως κάθε δημιουργική εργασία- πολύ κόπο και μόχθο, σε καθημερινή βάση τόσο στο σχεδιαστήριο όσο και στο γιαπί. Δεν είναι απότοκο ενός εύκολου και ρηχού εντυπωσιασμού, αλλά αντίθετα μιας επίπονης, αργής και μακροχρόνιας διαδικασίας και κυρίως σκληρής δουλειάς.

Στην εποχή μας έχει δυστυχώς επικρατήσει η άποψη ότι το αρχιτεκτονικό έργο έχει αξία, μόνον όταν εκφράζει το απολύτως «καινούργιο», το «πρωτοποριακό», το καινοφανές. Αυτά, όμως, είναι λόγια των κριτικών και των «θεωρητικών» που βάζουν ετικέτες και όχι των πραγματικών δημιουργών, αυτών που πασχίζουν να εκφράσουν και να αναπαραστήσουν με αυθεντικό τρόπο την ιδέα που τους κατατρύχει. Αυτοί ξέρουν πως τίποτε αληθινά καινούργιο δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, αν δεν βασίζεται σταθερά πάνω σ' αυτά που έχουν προϋπάρξει. Πολλοί κτίζουν, λίγοι όμως κάνουν αρχιτεκτονική.

Δεν μπορείς πραγματικά να δημιουργήσεις, αν δεν έχεις μελετήσει σε βάθος τα άξια έργα των προκατόχων σου, δεν έχεις διεισδύσει στην ουσία και τις κρυφές πτυχές τους. Τίποτε δεν γεννιέται εκ του μηδενός. Ολα φέρνουν μέσα τους σαν γονιδιακό χαρακτηριστικό κάτι από τα έργα του παρελθόντος. Είναι αυτά που σαν αόρατη δύναμη σε διαπερνούν και σε μπολιάζουν με εκείνη τη μυστηριώδη ενέργεια, έτσι ώστε να μπορείς και εσύ σήμερα να ερμηνεύσεις και να εκφράζεις με τον προσωπικό σου τρόπο την πραγματικότητα που βιώνεις.

Πώς σχεδιάζεις; Μα με όλα αυτά μαζί, αλλά και με αυτά που έχεις μέσα σου και τα κουβαλάς μαζί σου από μικρός, γιατί το ταλέντο δεν είναι αρκετό.

Η φυσιογνωμία μιας σχολής αρχιτεκτόνων, αλλά και κάθε σχολής, εξαρτάται από το ανθρώπινο δυναμικό της, διδάσκοντες, διοικητικό και τεχνικό προσωπικό και κυρίως τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που δίνουν σε κάθε χρονική στιγμή το στίγμα και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της. Σήμερα στη χώρα μας εκτός από τις σχολές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, που είναι οι αρχαιότερες, έχουμε τις νέες σχολές της Πάτρας, του Βόλου, της Ξάνθης και τη νεοσύστατη σχολή των Χανίων που παρά τα λίγα χρόνια λειτουργίας τους, έχουν να επιδείξουν αξιόλογο εκπαιδευτικό έργο και για το λόγο αυτό χρειάζονται την υποστήριξη και την αρωγή όλων.

Σε αντίθεση με τις σχολές της περιφέρειας, οι οποίες είναι φυσικό να στελεχώνονται από νέο δυναμικό διδασκόντων, η Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε. Μ. Πολυτεχνείου αρχίζει να χάνει σιγά σιγά λόγω συνταξιοδότησης τους δασκάλους της, αλλά και εκείνους που έφυγαν πρόωρα και βιαστικά από τη ζωή. Είναι αυτοί που συνέχισαν επάξια την παράδοσή της, παίρνοντας τη σκυτάλη από έναν Πικιώνη, έναν Δεσποτόπουλο, έναν Μιχελή, για να περιοριστώ στην παλιότερη γενιά καθηγητών που έφτασε ώς εμάς μέσα από τις διηγήσεις και τις ιστορίες των μεγαλυτέρων. Ενας ένας φεύγει και είναι σαν να χάνεται ένα σπουδαίο και ανεκτίμητο κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας της.

Δυσαναπλήρωτο κενό

Εκεί συνειδητοποιείς την αληθινή, την τρομακτική διάσταση του πραγματικού χρόνου. Γιατί είναι στιγμές που ξεγελιόμαστε και νομίζουμε πως η διάρκεια των πραγμάτων είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή που πραγματικά είναι. Από την απουσία των ανθρώπων καταλαβαίνεις το μεγάλο, το αγεφύρωτο, το δυσαναπλήρωτο κενό. Σαν αυτό που μας άφησε ο καλός φίλος και αρχιτέκτονας Δημήτρης Μπίρης, που έφυγε πολύ νωρίς από κοντά μας.

Μου έλειψε, για παράδειγμα, η ζωντάνια και η φασαρία που έκανε εκείνο το πολύβουο «μελίσσι» των φοιτητών, όταν κάτω από την καθοδήγησή του κάθε χρόνο μετέτρεπαν το αίθριο του κτιρίου Αβέρωφ σ' ένα τεράστιο εργαστήρι ξύλινων κατασκευών σε φυσικό μέγεθος, στα πλαίσια του μαθήματος της Οικοδομικής. Αυτό το εξαιρετικό και καινοτόμο μάθημα, το τόσο αναγκαίο και απαραίτητο για τις σπουδές του αρχιτέκτονα μηχανικού, θα το θυμούνται με νοσταλγία, είμαι σίγουρος, οι παλιοί μας σπουδαστές. Γιατί πώς θα γίνεις αρχιτέκτονας, αν δεν πιάσεις στα χέρια σου εργαλεία, δεν έρθεις σε επαφή με τα υλικά, δεν δοκιμάσεις εσύ ο ίδιος την αντοχή και τη στατική λειτουργία μιας κατασκευής;

Ζωντανή την παράδοση

Είναι αυτά τα λίγα, μετρημένα στα δάχτυλα μαθήματα που όταν γίνονται τα θεωρείς δεδομένα, σαν κατά κάποιο τρόπο να ήταν φυσικό επακόλουθο του χρόνου ή ενός απρόσωπου προγράμματος σπουδών και όχι το προσωπικό όραμα συγκεκριμένων ανθρώπων που δούλεψαν σκληρά και πάσχισαν για να το οργανώσουν και να το διδάξουν. Αυτά είναι τα μαθήματα που κρατούν ζωντανή και ενεργό την παράδοση της σχολής. Και ο Δημήτρης συνέχισε με το δικό του βηματισμό και τις δικές του ιδιαίτερες αρετές, πάνω στο ίδιο μονοπάτι που χάραξε ο πατέρας του καθηγητής Κυπριανός Μπίρης. Εδωσε μια νέα πνοή, μια νέα δυναμική μαζί με άλλους άξιους συναδέλφους στο δύσκολο και κομβικής σημασίας για τον αρχιτέκτονα μάθημα της Οικοδομικής. Και είναι αλήθεια πως διέθετε εκείνο το σπάνιο χάρισμα του πραγματικού και καλού δασκάλου, να εμπνέει τους μαθητές του, μεταδίδοντας το πάθος που είχε για την αρχιτεκτονική και την κατασκευή. Την αξία των ανθρώπων και το μέγεθος της προσφοράς τους, θα το επαναλάβω, δυστυχώς τα συνειδητοποιείς μόνον από την απουσία τους!

Σε λίγα χρόνια η Σχολή Αρχιτεκτόνων της Αθήνας θα έχει ένα άλλο πρόσωπο, αφού ένας μεγάλος αριθμός διδασκόντων πρόκειται να αποχωρήσει μαζικά. Και ανάμεσά τους ορισμένοι σημαντικοί καθηγητές που με την παρουσία τους σφράγισαν και καθόρισαν τη φυσιογνωμία της σχολής τα τελευταία χρόνια. Η κληρονομιά θα είναι βαριά στους ώμους των νέων διδασκόντων που πρόκειται να στελεχώσουν τη σχολή στο εγγύς μέλλον. Από το δικό τους έργο και τη δική τους διδασκαλία πλέον θα κριθεί στη συνέχεια η πορεία της, η οποία θα είναι ακόμη πιο δύσκολη, σ' ένα περιβάλλον πιο θολό και πιο ανταγωνιστικό, σ' έναν κόσμο ολοένα πιο εικονικό και αλλοτριωμένο.

Εκεί θα φανεί αν η παρακαταθήκη της γενιάς που έφυγε θα μπολιαστεί μέσα στα μυαλά των νέων συναδέλφων, έτσι ώστε να βλαστήσει και να αναπτυχθεί κάτι καινούργιο, για να συνεχίζεται έτσι το μακρύ ταξίδι της αρχιτεκτονικής, το μακρύ ταξίδι της ζωής.

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 14/10/2005