Η Αρχιτεκτονική είναι ιδέα.Μια ιδέα για την ελληνική αρχιτεκτονική

Ως γνωστόν όσο πιο μακριά βρίσκεσαι από τον τόπο που αγαπάς, τόσο πιο δυνατή γίνεται η σχέση σου μαζί του. Έτσι λοιπόν ως έλληνας του εξωτερικού, έχω πάντα στραμμένο το βλέμμα στην πατρίδα, που όσο συχνά κι αν μας πληγώνει συνεχίζουμε να τη σεβόμαστε. Κι ενώ όταν βρισκόμουν στην Ελλάδα αδιαφορούσα για διάφορα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, τώρα που είμαι χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά προβληματίζομαι πολύ περισσότερο επάνω σε ό,τι προηγουμένως προσπερνούσα αδιάφορος. Στον πολύ περιορισμένο χρόνο μου παρακολουθώ τον ελληνικό τύπο μέσα από το internet και προσπαθώ να διατηρήσω αναμμένο το ενδιαφέρον και την αγωνία για τη χώρα μου.

Αλλά και ως αρχιτέκτονας τρέφω τις ίδιες αγωνίες και αναζητώ συνεχώς να αναδείξω τη διαφορετικότητα του ελληνικού τρόπου σκέψης στη δουλειά μου. Μετά από τόσα χρόνια που βρίσκομαι στη Γερμανία και έπειτα από πολυάριθμα ταξίδια που έχω πραγματοποιήσει σ’ όλη τη γη, είμαι βαθύτατα πεισμένος ότι η μεσογειακή νοοτροπία σε συνδυασμό με το πολυσχιδές ιστορικό περιβάλλον μέσα στο οποίο βρίσκεται ο σύγχρονος έλληνας πολίτης, αποτελούν ένα πολιτισμικό λατομείο ιδεών που ελάχιστοι όμως κατανοούν και εκμεταλλεύονται. Ίσως κι εγώ να μην έβλεπα ποτέ τη χάρη αυτού του τόπου, δίχως να αποστασιοποιηθώ απ’ αυτόν. Ίσως γι’ αυτό ο Winkkelmann να διέκρινε την ουσία της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής στην «ιδέα» που αντανακλούσε η σύλληψη του πνεύματος και όχι στη φθαρτή ύλη, την οποία μάλιστα ο ίδιος αρνούνταν να αντικρίσει.  

Περί αυτής της «ιδέας» ήθελα κι εγώ να αναφερθώ, θεωρώντας την το σημαντικότερο συστατικό της αρχιτεκτονικής εν γένει αλλά και ό,τι έχει απομείνει ως πραγματικά ελληνικό προϊόν.

Μελετώντας τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική από το δεύτερο παγκόσμιο κι έπειτα, εύκολα θα διαπίστωνε κάποιος την πάλη των αρχιτεκτόνων να αντισταθμίσουν τη σχεδόν αναπόφευκτη εισροή διεθνών προτύπων με την εσωτερική τους πραγματικότητα, δηλαδή με τα μικτά παραδοσιακά πρότυπα και τα ιστορικά οιδιπόδεια συμπλέγματα. Εθνικιστικό σύνδρομο, αίσθημα κατωτερότητας και αμηχανία, αποτελούν τα βασικά στοιχεία της ταυτότητας του νέου έλληνα αρχιτέκτονα, ο οποίος επιχειρεί με την καμουφλαρισμένη αντιγραφή να αναδειχθεί σε «προοδευτική φωνή» ανάμεσα σε μια υποτίθεται «συντηρητική κοινωνία». Το αποτέλεσμα είναι οδυνηρό: εκτός του ότι στην ουσία δεν έχει τίποτα καινούργιο να πει και να προσφέρει, γίνεται παθητικός δέκτης και άβουλος καταναλωτής των δυτικών προϊόντων.

Η τραγική επομένως αλήθεια φαίνεται να είναι ότι οι σύγχρονοι έλληνες αρχιτέκτονες δεν έχουν να δώσουν τίποτα το αυθεντικό στο διεθνές αρχιτεκτονικό στερέωμα.

Διερωτώμαι: Είναι πράγματι αλήθεια αυτό;

Το συγκεκριμένο ερώτημα με απασχολεί για πολύ μεγάλο διάστημα και η απάντηση που έδωσα προς το παρόν είναι ευτυχώς αρνητική.

Όχι λοιπόν, δεν είναι αλήθεια ότι η ελληνική αρχιτεκτονική έχει πεθάνει ή έχει εντελώς αφομοιωθεί από την παγκόσμια αρχιτεκτονική μόδα. Και δεν αναφέρομαι σε απτά παραδείγματα γνωστής υλοποιημένης εξαιρετικής αρχιτεκτονικής, όπως αυτή του Κρόκου, του Ζενέτου ή ακόμη και του Πορφύριου. Αυτά αποτελούν μικρές μεμονωμένες αναλαμπές, ανίκανες να ανατρέψουν κατεστημένες πρακτικές ή να υποκαταστήσουν την κακομοιριά του ελληνικού δομημένου περιβάλλοντος. Η αληθινή δύναμη της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής βρίσκεται εκεί που πάντοτε υπερίσχυε το ελληνικό πνεύμα: στον λόγο. Η κριτική σκέψη και ο αδιάκοπος θεωρητικός στοχασμός επάνω στην ουσία της αρχιτεκτονικής, είναι ο δρόμος που εναγωνίως υπέδειξαν και υποδεικνύουν πολλοί σύγχρονοι έλληνες αρχιτέκτονες. Η παρατήρηση αυτή δεν είναι διόλου τυχαία και ούτε προέρχεται αποκλειστικά από τη σχέση μου με την Ελλάδα. Γνωρίζω άπταιστα τέσσερις γλώσσες και είμαι φανατικός αναγνώστης του διεθνούς και ελληνικού αρχιτεκτονικού τύπου (παρακολουθώ όλα τα ελληνικά έντυπα και εκδόσεις αρχιτεκτονικής). Εν ολίγοις πιστεύω ότι είμαι σε θέση να αξιολογήσω συγκριτικά την ποιότητα των όσων κειμένων υποπίπτουν στην αντίληψή μου.         

Πιστεύω επομένως ότι στη σημερινή ελληνική αρχιτεκτονική υπάρχουν φωνές που ξεφεύγουν σαν μικρά πλοιάρια από τη μονοκατευθυντήρια πορεία που ακολουθεί το υπερωκεάνιο της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής κουλτούρας. Οι προσπάθειες έκφρασης θεωρητικών ερωτημάτων, όπως εκδηλώθηκε μέσα από τη συμμετοχή μας στην 8η (Απόλυτος Ρεαλισμός) και 9η (Παραδείγματα) Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας(1) αλλά και τα κατά καιρούς κείμενα των Τ.Παπαϊωαννου, Α.Αvτovά, Θ.Μουτσόπουλου, Π.Πάγκαλου, Σ.Κονταράτου, Π.Τουρνικιώτη, Ε.Καλαφάτη, Ζ.Κοτιώνη, Β.Πετρίδου, Τ.Κουμπή, κ.α., αποδεικνύουν ότι κάθε άλλο παρά νεκρή είναι η ελληνική σκέψη(2). Και δεν έχει καμία σημασία αν οι απόψεις αυτών των ανθρώπων αγκαλιάζονται από την πλειοψηφία ή όχι. Γνωρίζουμε όλοι ότι η ποσότητα ποτέ δεν εξασφάλισε την ποιότητα. Είναι άλλωστε προφανές ότι η αντίσταση στη μόδα δεν βρίσκει εύκολα οπαδούς. Οφείλουμε λοιπόν να αναγνωρίσουμε αυτή την πνευματική ροπή ως θετική πλευρά μας και να τη χρησιμοποιήσουμε έξυπνα, ώστε να αποκατασταθεί τρόπον τινά η χαμένη μας αξιοπρέπεια στο σημερινό «κενό πνευματικά» διεθνές προσκήνιο. Είναι τώρα ίσως η καλύτερη στιγμή να πάρει η Ελλάδα τη σκυτάλη της αρχιτεκτονικής θεωρίας από την αμήχανη Γερμανία, την εξαντλημένη Γαλλία, την άνευ ουσίας Αμερική και Αγγλία, την παρακμάζουσα Ιταλία, αναπτύσσοντας πρωτοβουλίες και δράσεις που θα συγκλίνουν προς την κατεύθυνση μιας διανοητικής αναγέννησης. Πρόσωπα από το χώρο των Τεχνών, της Φιλοσοφίας, Κοινωνιολογίας, Λογοτεχνίας, κ.ο.κ. μπορούν να πλαισιώσουν την Αρχιτεκτονική εκπαίδευση και θεωρητική δράση στην Ελλάδα(3), με στόχο την παραγωγή ενός νέου κριτικού λόγου απέναντι στον κορεσμό της άλογης και παράλογης μορφοκρατίας.

Προτείνω μάλιστα κάποιους στοιχειώδεις τρόπους «ανοίγματος» της ελληνικής σκέψης πέραν των εθνικών συνόρων:

1. Μεταφράσεις βιβλίων, άρθρων, θεωρητικών κειμένων σχετικά με την αρχιτεκτονική, στην αγγλική, γαλλική, γερμανική και ιταλική γλώσσα.
2. Οργάνωση διεθνών συνεδρίων επάνω στη θεωρία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής.
3. Διεθνές πανεπιστημιακό δίκτυο με ανταλλαγές διδακτικού προσωπικού, σεμινάρια, διαλέξεις και θεωρητικά workshops.
4. Ενδυνάμωση της θεωρητικής κατεύθυνσης στις σπουδές των αρχιτεκτόνων (Μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιστορία και Θεωρία).
5. Ίδρυση φορέα θεωρητικών αρχιτεκτονικών μελετών από το υπουργείο πολιτισμού.

Η αρχιτεκτονική είναι «ιδέα» και η Ελλάδα οφείλει να το ξαναδιδάξει στην ανθρωπότητα.

Μην αφήσετε να χαθούν άλλες ευκαιρίες.
Η ελληνική αρχιτεκτονική μπορεί και πρέπει να δοκιμάσει αυτή την πρόκληση.
Είναι άλλωστε ότι της έχει απομείνει…

Εύχομαι οι σκέψεις μου να βρουν ακροατές.
Συγχαρητήρια για τη γενναία προσπάθεια του greekarchitects.

Μιχαλόπουλος Ελευθέριος, Αρχιτέκτoνας, MSc.

Σημ.

(1) με εξαίρεση την πρόσφατη συμμετοχή στη 10η Biennale, για την οποία θα ήταν φρονιμότερο να μην γραφτούν βαριά σχόλια. Θα αρκεστώ στην ήπια κριτική του Γιάννη Σχίζα στο άρθρο με τίτλο «Το αιγαίο δεν είναι πόλη και μακάρι να μην γίνει ποτέ...» που δημοσιεύθηκε στο greekarchitects.gr

(2) υπάρχουν βέβαια και κάποιοι που προκύπτουν πάντα παρόντες, γράφουν και μιλούν πολύ, χωρίς όμως να λένε τίποτα (βλ. Α.Γιακουμακάτος, Γ.Τζιρτζιλάκης, Λ.Παπαδόπουλος, κ.α.).

(3) ειδικά τώρα που ως εκ θαύματος λειτουργούν 6 σχολές αρχιτεκτονικής στην επικράτεια.