Η αρχιτεκτονική της φύσης και η φύση της αρχιτεκτονικής

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα, τη θέση του και την παρουσία του μέσα στην απεραντοσύνη του Σύμπαντος, δεν είχε βοηθό του παρά μόνο τη νοημοσύνη του.

Δεξιά: Κοριτσάκι μπροστά σε χριστουγεννιάτικο δέντρο. Παιδικό σχέδιο, Ιωάννα 4 χρόνων

Η βαθιά του αγωνία να ερμηνεύσει αυτό που βλέπει, αλλά ακόμη και αυτό που υπάρχει και δεν το βλέπει, τον οδήγησε στα σημερινά εκπληκτικά επιστημονικά του επιτεύγματα. Η παρουσία του μέσα στη φύση, τα σημάδια που αφήνει πάνω στη γη, οι κατασκευές του, τα πάντα είναι αποτέλεσμα εκλογικευμένων ενεργειών.

Η γεωμετρία υπάρχει από τότε που ο άνθρωπος θέλησε να βάλει τάξη στο χώρο, να τοποθετήσει όρια στο έδαφος, να μετρήσει την έκτασή του, να την αποτυπώσει. Η ενέργεια αυτή, αποτέλεσμα της λογικής του, δημιούργησε τα πρώτα σχήματα. Σχήματα που μπορούσαν να σταθούν το ένα δίπλα στο άλλο και είχαν να κάνουν με το είδος του εδάφους. Το οριζόντιο, το κεκλιμένο, το βραχώδες. Η ευθεία γραμμή, για παράδειγμα, εύκολα χαράζεται και στέκεται στο επίπεδο έδαφος, σε αντίθεση με το ανώμαλο έδαφος που τη μετατρέπει σε τεθλασμένη. Το διακρίνουμε εύκολα αυτό στις ξερολιθιές των κυκλαδίτικων νησιών που ανεβοκατεβαίνουν πάνω στο βραχώδες τοπίο, ακολουθώντας όλες τις εξάρσεις ή τις υποχωρήσεις των απόκρημνων πλαγιών, ορίζοντας τις ιδιοκτησίες.

Υπάρχουν σχήματα δυναμικά και άλλα πιο στατικά, άλλα που είναι ανάλαφρα και άλλα πιο βαριά, οργανικά ή άμορφα, αρνητικά ή θετικά. Τα πρωτογενή σχήματα έχουν ιδιότητες και χαρακτηριστικά που μένουν αναλλοίωτα στο χρόνο. Θα μπορούσε κανείς μάλιστα να ισχυριστεί πως αυτά τα αρχέγονα ιδεογράμματα αποτελούν και τις πρώτες αρχετυπικές χωρικές διατάξεις.

Οι πρώτες άναρθρες κραυγές του πρωτόγονου ανθρώπου θα γίνουν γλώσσα, τρόπος επικοινωνίας. Ο ήχος θα γίνει σχήμα, η ομιλία του ανθρώπου και η γλώσσα, με τη σειρά τους, θα μετατραπούν σε εικόνες και θα κωδικοποιηθούν σε σύμβολα, γράμματα, λέξεις. Κάθε σχήμα εμπεριέχει έτσι το δικό του νόημα, τις δικές του αρχές, το δικό του συμβολικό και εννοιολογικό περιεχόμενο. Εχει σημασία να κατανοήσουμε σε βάθος αυτές τις αρχές, τις ιδιότητες των σχημάτων ή να διακρίνουμε το διφορούμενο και αρκετές φορές αινιγματικό τους περιεχόμενο.

Η ευθεία γραμμή, για παράδειγμα, και όλα της τα σημεία που υποτάσσονται στο νόμο της είναι μια ανθρώπινη σκέψη. Είναι το τεντωμένο σκοινί, η σταγόνα του νερού που πέφτει παρασυρμένη από τη βαρύτητα, οι ακτίνες του ήλιου όταν περνάνε μέσα από τα σύννεφα και προβάλλονται στον ορίζοντα. Αυτή ακριβώς την αλληλουχία των σημείων κατέγραψε ο ανθρώπινος νους και τα αποτύπωσε στο χώρο με την ευθεία γραμμή. Η καταγραφή της σκέψης μέσω της γεωμετρίας, η απεικόνιση μιας αφηρημένης έννοιας σε σχήμα και το σχήμα με τη σειρά του να είναι φορέας μηνύματος είναι ίσως από τις πιο μεγάλες και επαναστατικές ενέργειες του ανθρώπινου μυαλού.

Η έμφυτη, σχεδόν ενστικτώδης ανάγκη του ανθρώπου να απεικονίσει τις ιδέες του και να καταγράψει με εικόνες, σχήματα και χρώματα τις σκέψεις του, μεταφέροντάς τες από τον κόσμο της φαντασίας στην πραγματικότητα, φαίνεται με τον πιο αποκαλυπτικό τρόπο στα ορνιθοσκαλίσματα των πρώτων σκίτσων της παιδικής μας ηλικίας. Μέσα σ' αυτές τις ακατανόητες για εμάς τους μεγάλους γραμμές, το παιδί έχει εκφράσει και αποδώσει εικονογραφικά ολόκληρους κόσμους. Εμείς βλέπουμε μουντζούρες, αλλά όταν το ρωτήσουμε τι έχει σχεδιάσει, μας απαντά με τον πιο φυσικό τρόπο πως έχει σκιτσάρει αντικείμενα, πρόσωπα, ζώα, χαρακτήρες, καταστάσεις, συναισθήματα. Οσο μεγαλώνει, τα σχήματά του αρχίζουν να εκλογικεύονται και να αποδίδουν διακριτές και αναγνωρίσιμες μορφές που σημαίνουν συγκεκριμένα και γνώριμα πράγματα. Υπάρχουν σημεία που η γραμμή του εμφανίζεται πιο έντονη και σκούρα και το χρώμα πιο ζωηρό και δηλώνει την έμφαση για κάτι σημαντικό, ενώ άλλες απλώς αποτελούν το φόντο που πλαισιώνει την κύρια εικόνα. Πάντοτε το σχήμα, όσο απλοϊκό κι αν μας φαίνεται, εμπεριέχει την ίδια στιγμή και το νόημα ή τα πολλαπλά νοήματα που κρύβει μέσα του, σαν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.

Τα αρχετυπικά σχήματα έφτασαν ώς τις μέρες μας από το παρελθόν, άλλοτε μέσα από πάμπολλες μεταβολές και μετασχηματισμούς και άλλοτε παραμένοντας αναλλοίωτα, μεταφέροντας αυτούσιο το νόημά τους μέσα στο χρόνο.

Και όπως στη φύση οι οργανισμοί διαρκώς μεταλλάσσονται στην ατέρμονη και αδιάκοπη προσπάθειά τους για επιβίωση, μέχρι να βρουν την τελειότερη και ανθεκτικότερη μορφή ζωής (περνώντας μέσα από άπειρες αλλαγές), έτσι και ένας αρχετυπικός χώρος ζωής περνάει μέσα από χιλιάδες επαναλήψεις, δοκιμασίες, βελτιώσεις για να βρει τη σημερινή του έκφραση. Στην ουσία πρόκειται για το ίδιο πράγμα. Εμείς απλώς δίνουμε στο χώρο τη μορφή που αντιλαμβανόμαστε και μας εξυπηρετεί καλύτερα στην εποχή όπου ζούμε.

Το ίδιο δεν συμβαίνει όμως και με την αρχιτεκτονική;

Κάθε κτίριο, κάθε αρχιτεκτονική σύνθεση έχει ένα κέντρο βάρους, έναν πυρήνα που κάθε φορά προσδιορίζεται από τη φυσιογνωμία και τη σημασία του κτιρίου. Κάθε κτίριο σημαίνει και εκφράζει κάτι. Η μορφή του, από το γενικό σύνολο μέχρι τη μικρότερη λεπτομέρεια, βασίζεται στο περιεχόμενό του, στη λειτουργία του. Αυτήν πρέπει να περιέχει και να εκφράζει το κτίριο. Τη ζωή που φέρνει μέσα του. Μορφή χωρίς περιεχόμενο δεν υπάρχει.

Και για να το καταλάβουμε καλά αυτό αρκεί να παρατηρήσουμε προσεκτικά γύρω μας. Κάθε τι αληθινό και αυθεντικό «κουβαλάει» μέσα του και την ανάγκη που το γέννησε. Αν προσέξουμε τα ζώα, τα πουλιά, τα φυτά, αλλά και τα φυσικά φαινόμενα, θα παρατηρήσουμε ότι όλα βασίζονται σε μια θαυμαστή, μοναδική αιτία. Τη βαθύτερη αιτία της ύπαρξής τους, την ουσία τους.

Μπορούμε ποτέ, για παράδειγμα, να φανταστούμε ένα κοχύλι χωρίς το ζωντανό οργανισμό που ζει, μεγαλώνει και προστατεύεται μέσα του; Το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο. Το κέλυφος πλάθεται για να περιέχει μέσα του τη ζωή. Και η έκφραση αυτής της ζωής (περιεχόμενο) στο χώρο είναι το κέλυφος (μορφή). Ακόμη κι ένα άδειο κοχύλι που αντικρίζουμε σε μια παραλία μάς φέρνει ασυναίσθητα στο νου το μαλάκιο που έζησε μέσα του και εξελίχτηκε μαζί του.

Και όπως στη φύση τίποτα δεν είναι περιττό, έτσι και στην αρχιτεκτονική τίποτα δεν πρέπει να είναι περιττό και αυθαίρετο. Γιατί πολύ απλά, ό,τι είναι περιττό και άχρηστο, με το πέρασμα του χρόνου σιγά σιγά θα εκλείψει, για να έρθει κάτι πιο ζωντανό και ανθεκτικό στη θέση του, ακολουθώντας το νόμο μιας προαιώνιας οικολογικής ισορροπίας.

Ετσι και στην αρχιτεκτονική, ο χώρος γεννιέται και υπάρχει από τους ανθρώπους που τον κατοικούν και τον βιώνουν. Οι ανάγκες τους είναι που δημιούργησαν και έδωσαν μορφή στο κέλυφος (το κτίριο, τον οικισμό, την πόλη), με δυναμικό όμως και όχι στατικό και άκαμπτο τρόπο. Δίχως αυτές δεν θα είχαν λόγο ύπαρξης. Ακόμα κι αν οι άνθρωποι χαθούν, οι εποχές και τα χρόνια περάσουν, το κέλυφος μένει εκεί για να θυμίζει τους ανθρώπους που το «έζησαν».

Η ανασκαφή σ' έναν αρχαιολογικό χώρο αυτό δεν μας αποκαλύπτει; Αυτή η ενδιαφέρουσα, αργή και πολλές φορές μακροχρόνια αποκρυπτογράφηση των ερειπίων μάς φανερώνει σταδιακά τη λειτουργία του κτιρίου, αλλά και τη σημασία του για τη ζωή της πόλης, μας δίνει πληροφορίες για την κοινωνία της εποχής εκείνης, την ιστορική διαδρομή της, τον πολιτισμό της. Ανάμεσα στα δυσδιάκριτα ίχνη πάνω στο έδαφος προσπαθούμε να ξεκαθαρίσουμε τα σχήματα, τα όρια και τα περιγράμματα, να ανασυνθέσουμε την αρχική μορφή των κτιρίων και να κατανοήσουμε το περιεχόμενό τους. Γιατί δεν μπορούμε να καταλάβουμε την αρχιτεκτονική του παρελθόντος αν δεν ξέρουμε τους σκοπούς που εξυπηρετεί, αν δεν γυρίσουμε πίσω στο χρόνο ανιχνεύοντας και ερμηνεύοντας τις καταβολές της, αν δεν προσπαθήσουμε να μπούμε στο μυαλό των ανθρώπων που τη δημιούργησαν και να κατανοήσουμε τον τρόπο που σκέφτονταν, αισθάνονταν κι ενεργούσαν.

Αμα παρατηρήσουμε μάλιστα πιο προσεκτικά τα ερείπια, θα παρατηρήσουμε πως αυτό που μένει, διαρκεί και σώζεται, είναι ο πυρήνας των κτιρίων, το «ίχνος της συνθετικής τους δομής», για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του φίλου και δασκάλου Τάσου Μπίρη. Και αυτά τα ίχνη, που εκφράζουν στο χώρο ιδέες, δεν διαρκούν μόνο λόγω της υλικής τους υπόστασης ή της στέρεης κατασκευής τους, αλλά κυρίως λόγω της δύναμης του νοήματος που περιέχουν. Είναι ιδέες που αντέχουν και δεν χάνονται, αφού μεταφέρονται από γενιά σε γενιά, μέσα στο πέρασμα του χρόνου.

Ο,τι είναι σημαντικό -όχι απλώς στέρεο- διαρκεί. Ο,τι είναι σωστά καμωμένο «υπάρχει» για να θυμίζει στους κατοπινούς τους ανθρώπους που το κατοίκησαν, τις συνήθειές τους, τις ασχολίες τους, τα ήθη και έθιμά τους, τους φόβους και τις αγωνίες τους. Κι αν εμείς, με τη σειρά μας, έχουμε μια ουσία να μεταδώσουμε και να κληροδοτήσουμε στις γενιές που έρχονται, τότε αυτή θα υπάρχει αποκρυσταλλωμένη στα κτίριά μας, στις πόλεις μας, θα είναι ο καθρέφτης της ζωής μας, έτσι που να μην μπορούμε να κρύψουμε τίποτα.

Σαν τα σημάδια που κάνουμε στο μαλακό βράχο ή στον κορμό του δέντρου για να θυμίζει ότι περάσαμε από κει. Η αρχιτεκτονική μας, για να θυμίζει ότι περάσαμε και ζήσαμε σ' αυτόν εδώ τον τόπο.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Καθηγητή ΕΜΠ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 24/08/2005