Η δυναμική Αθήνα του νέου αιώνα

Το διαπιστώνει κανείς καθημερινά όταν ανακατευτεί με το πλήθος στην καρδιά της πόλης, στην ακτίνα της πλατείας Συντάγματος, που διαρκώς διευρύνεται για να αγκαλιάσει και άλλες περιοχές. Το αναζητεί στα βλέμματα των νέων που διεκδικούν μία νέα πόλη. Και πολύ περισσότερο, έχει κανείς προσωπική εμπειρία αν αφιερώσει λίγο χρόνο να περιηγηθεί στα νέα αξιοθέατα. Πολλά από αυτά δεν αφορούν καινούργια σημεία αναφοράς, όπως το ανεγειρόμενο Νέο Μουσείο Ακρόπολης, αλλά αντλούν τον δυναμισμό τους από την ενέργεια που εμφυσήθηκε σε γνώριμα, αγαπητά και απολύτως οικεία κομμάτια της αθηναϊκής περιπέτειας, όπως το μεγάλο κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, στο κέντρο της πρωτεύουσας.
 
Ακόμη και για τα σημερινά μέτρα, το κτίριο αυτό είναι από τα μεγαλύτερα σε ελληνικό αστικό περιβάλλον. Αλλά δεν είναι το επιβλητικό μέγεθος, αυτό που στις μέρες μας προκαλεί την προσοχή, ούτε η κεντρικότατη θέση του, σε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Σταδίου, Αμερικής, Πανεπιστημίου και Βουκουρεστίου, είναι από μόνη της ικανή να κερδίσει τις εντυπώσεις. Περισσότερο αισθάνεται κανείς το μαγνητικό πεδίο του κτιρίου, φορτωμένο από ανθρώπινες εμπειρίες και διηγήσεις αστικού μύθου, τροφοδοτούμενο από τις σύγχρονες ενισχύσεις επιχειρηματικότητας και νέας εμπιστοσύνης. Η επανένταξη του κολοσσιαίου αυτού κτιρίου στη ζωή της Αθήνας από τον Ομιλο Πειραιώς και μάλιστα σε θέση ηγετική, καθώς δείχνει να ανοίγει ένα νέο δρόμο, έρχεται να συσπειρώσει και πάλι γύρω του δημιουργικές δυνάμεις αντανακλώντας παράλληλα ισχυρούς και εύγλωττους συμβολισμούς. Η νέα μορφή του μεγάρου, την οποία μελέτησε και εφάρμοσε, το αρχιτεκτονικό γραφείο του Γιάννη Κίζη, είναι η κορύφωση του νέου αθηναϊκού εκσυγχρονισμού.
 
 
Κύκλοι ζωής
 
 
Η ιστορία των πόλεων δεν είναι τίποτε άλλο από τα ίχνη που αφήνουν οι μετακινήσεις των πληθυσμών, οι αλλαγές στις διαθέσεις, στο γούστο, στην κλίμακα ισχύος. Σαν ένα κύμα που ξεσπάει στην ακτογραμμή και μετά αποσύρεται, έτσι και οι κύκλοι στην οικονομική ακμή και κοινωνική ευζωία των πόλεων οριοθετούν τους πήχεις της ευημερίας της. Η Αθήνα, όχι λίγες φορές, στη σχετικά μικρή διάρκεια της ζωής της ως μεγάλο αστικό κέντρο στους νεώτερους χρόνους, βίωσε τη συνέπεια αυτών των κύκλων και άλλοτε, με δυναμισμό και άλλοτε με παθητικότητα, ατένισε το μέλλον. Σήμερα, ως πολίτες του 21ου αιώνα έχουμε το προνόμιο μίας μεγαλύτερης αστικής μνήμης, συνεπώς οι εμπειρίες μας απλώνονονται σε ένα βάθος χρόνου ικανού να μας δώσει συγκριτικά εργαλεία. Για πρώτη, ίσως, φορά έπειτα από δεκαετίες γινόμαστε μάρτυρες της αναγέννησης του αθηναϊκού εμπορικού κέντρου, ενός σύνθετου και πολλαπλώς ερμηνευόμενου φαινομένου, που, όμως, μόνο θετικά μπορεί να εκτιμηθεί στη γενική ακτινογράφηση της αθηναϊκής ζωής.
 
Η ανάδυση του CityLink, από τον Ομιλο Πειραιώς, στο κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, ως μία ναυαρχίδα, πλέον, ενός ανανεωμένου αθηναϊκού κέντρου, μοιάζει να λειτουργεί, με παραπάνω από έναν τρόπο, ως καταλύτης. Η σταδιακή παράδοση των νέων λειτουργιών του στο κοινό επανασυνδέει την Αθήνα με τα βασικά επιχειρηματικά, ψυχαγωγικά και εν τέλει πολυσήμαντα πολιτιστικά χαρακτηριστικά του άστεως στη Δύση. Η λειτουργία του Attica φέρνει στην Αθήνα την έννοια του πολυκαταστήματος για τις ευρείες και πολύσύνθετες σε γνωρίσματα μεσαίες αστικές τάξεις, όπως αυτό καθιερώθηκε στη Δύση στα τέλη του 19ου αιώνα ως η πεμπτουσία του υλικού, αστικού πολιτισμού. Η Στοά Σπυρομήλιου δίνει στην Αθήνα ένα passage, με αισθητικές αναφορές στη γεωμετρική αρ ντεκό του μεσοπολέμου και τις λειτουργικές επιταγές του σήμερα. Το «Παλλάς» και το «Αλίκη» φέρνουν την κουλτούρα του θεάματος στεγασμένη σε περιβάλλοντα γεμάτα σήματα αστικής παράδοσης. Η εξωτερική σειρά καταστημάτων με την πολυτέλεια των διεθνών οίκων ένδυσης και κοσμημάτων δίνουν για πρώτη φορά στην Αθήνα με τέτοιο δυναμικό τρόπο κοσμοπολίτικο χαρακτήρα εκτός των ορίων του Κολωνακίου. Τα καφέ στη θέση του «Μπραζίλιαν» (με την επωνυμία «Clemente») και – πολύ σύντομα – στη θέση του παλιού «Zonars» συσπειρώνουν και πάλι το αθηναϊκό πλήθος επουλώνοντας το τραύμα από τα κενά στην ιστορία της κουλτούρας των αστικών καφενείων στην πρωτεύουσα.
 
 
Επιστροφή στο κέντρο
 
Ολα αυτά, δύο βήματα από το Σύνταγμα, στους «πρόποδες» του Κολωνακίου και – το βασικότερο – με μέτωπα στις δύο βασικές, ιστορικές λεωφόρους της Αθήνας, την Πανεπιστημίου και τη Σταδίου. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η αρχή της Πανεπιστημίου, κοντά στο Σύνταγμα, ήταν τα κοσμικά «Δαρδανέλλια» για τους Αθηναίους. Υποχρεωτικό πέρασμα για το θεαθήναι, ένας μικρόκοσμος που θρυψαλίστηκε μαζί με την μικρή Αθήνα πριν από το ’22. Από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι, αλλά όλοι μας γίναμε μάρτυρες της παρακμής του αθηναϊκού κέντρου από τα τέλη της δεκαετίας του ΄70 και μετά, ως περίπου το 2000. Τι είχε συμβεί; Τι είχε απογίνει εκείνη η ορμή μετά τον πόλεμο, που μπορεί να στοίχησε, ακριβά μεν, στην ιστορική μνήμη της πόλης, της είχε, όμως, δώσει δυναμισμό και πίστη για το μέλλον;  Οι φωτογραφίες από τα χρόνια του ΄50 και του ΄60, που βλέπει κανείς και στο λεύκωμα «Το μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού» (συγγραφέας Βασίλης Κολώνας, έκδοση Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς), με τους Αθηναίους αστούς και τους πρώτους τουρίστες μετά τον πόλεμο, δείχνουν μία πόλη σε ανάταση. Τουλάχιστον αυτή ήταν η κατεύθυνση : να ξαναγεννηθεί το αθηναϊκό κέντρο, να γίνουν και πάλι επενδύσεις και να τονωθεί η αγορά. Μαζί με όλα αυτά, ο κόσμος γέμιζε τις καρέκλες των κοσμικών ζαχαροπλαστείων στα πεζοδρόμια της Πανεπιστημίου, που για τα χρόνια εκείνα, ήταν η αθηναϊκή Βία Βένετο. Τουλάχιστον στην ακτίνα της Βουκουρεστίου.
 
Αλλά εκείνη την εποχή που η αθηναϊκή αστική τάξη κατοικούσε ακόμη στις μεσοαστικές συνοικίες της ευρύτερης Αθήνας, πριν δηλαδή μεταναστεύσει στα βόρεια, ανατολικά και νότια προάστια, το κέντρο ήταν επόμενο να κρατάει τον ζωηρό ρυθμό του. Με την εγκατάλειψη των αστικών διαμερισμάτων κατοικίας από τους παλαιούς ενοίκους, μετά το 1975 και σταδιακά έως το 1990, το αθηναϊκό κέντρο άρχισε να γνωρίζει την παρακμή. Αλλά τώρα, τα τελευταία χρόνια, δείχνει να αναλαμβάνει και μάλιστα δυναμικά. Οχι γιατί επέστρεψαν οι μεσοαστοί στο κέντρο για να κατοικήσουν, αλλά γιατί η ίδια η πόλη άλλαξε. Αλλαξε η εσωτερική γεωγραφία της, αυξήθηκε η κινητικότητα του κόσμου, το μετρό «βγάζει» στο Σύνταγμα, η νέα οικονομία ορίζει νέους ρυθμούς και οι αναφορές του πληθυσμού στα διεθνή πρότυπα είναι άμεσες και προσωπικές. Ενας ολόκληρος νέος, ψηφιδωτός, αστικός πολιτισμός εκφρασμένος εκκωφαντικά πλέον στην αχανή μητροπολητική Αθήνα ζητούσε πιεστικά να εκπροσωπηθεί, και μάλιστα με σαφή, εμβληματικό τρόπο, στο κέντρο της πρωτεύουσας.
 
 
Η νέα πόλη
 
 
Και καθώς η Αθήνα της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα φαίνεται ότι προχωράει με ωριμότητα στην καταξίωση μίας άλλης ταυτότητας, οι αποστάσεις από ένα παρελθόν περιχαράκωσης και προκαταλήψεων, ολοένα και μεγαλώνουν. Η νέα πόλη διεκδικεί πάλι τον φυσικό της χώρο και η υιοθέτηση κοινών καταναλωτικών προτύπων από ένα πολύ μεγάλο τμήμα του γενικού πληθυσμού ενθάρρυνε την επιστροφή των επενδύσεων στα διαρκώς διευρυνόμενα όρια του αθηναϊκού κέντρου. Ομως, η επιθυμία διάχυσης του νέου ήθους έπρεπε να βρει και το κατάλληλο ένδυμα. Σπανίζουν έως σήμερα στην Αθήνα τα αρχιτεκτονήματα μεγάλης προβολής, αυτά τα οποία θα μπορούσαν να στεγάσουν και να εκπροσωπήσουν επενδυτικά οράματα και κινήσεις αστικού εκσυγχρονισμού. Και αυτό θα μας το εξηγήσει και πάλι η ιστορία και η οικονομία της Αθήνας, που ποτέ δεν μπόρεσε να αντέξει το κόστος των πολυώροφων κτιρίων εκμετάλλευσης, αυτών που έδιναν την ιδιαίτερη εκείνη ατμόσφαιρα στις λεωφόρους των αστικών κέντρων της Δύσης, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Τα μικρά σε εμβαδόν και ύψος αθηναϊκά κτίρια, όσο γοητευτικά κι αν ήταν με τη ρομαντική τους ατμόσφαιρα, υπολείπονταν σε ανέσεις και δυνατότητες για τη νέα επιχειρηματικότητα. Οταν άρχισε να ορθώνεται ο γίγαντας του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, στα τέλη της δεκαετίας του ΄20, πολλοί μίλησαν για την προσέγγιση της Αθήνας στην Ευρώπη.
 
Δεν είχαν άδικο. Και μετά από αλλεπάλληλους κύκλους ζωής, το μεγάλο αυτό κτίριο, που σχεδίασαν δύο νέοι στην εποχή τους αρχιτέκτονες, ο Βασίλης Κασσάνδρας και ο Λεωνίδας Μπόνης, επιστρέφει σήμερα στην Αθήνα ριζικά ανακαινισμένο για να υπηρετήσει ακριβώς τον ίδιο ρόλο. Αυτόν του αστικού εκσυγχρονισμού. Μόνο που τώρα, έρχεται να ενσαρκώσει τη γοητευτική συνάντηση της αστικής παράδοσης και της αστικής πρωτοπορίας, σε μία μίξη, που όμοιά της δεν έχει γνωρίσει η Αθήνα. Γιατί, αυτό το κτίριο που μοροφολογικά, αισθητικά, λειτουργικά, εγκιβωτίζει τη διαδρομή της Αθήνας στον 20ό αιώνα, εκβάλλει πλέον με ορμή για να διεκδικήσει θέση σημαιοφόρου στον δρόμο του νέου αιώνα. Είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι η αναβάπτιση του Μεγάρου, του CityLink, θα προκαλέσει κινήσεις και χημικές αντιδράσεις, μικρές και μεγάλες εκρήξεις ανανέωσης και ανταγωνισμού. Οπως ακριβώς, το νέο αυτό αστικό υπερωκεάνειο δεν αναδύθηκε από το πουθενά, αλλά προέκυψε μέσα από μία αλληλουχία συσχετισμών, έτσι και η καθέλκυσή του στον αστικό χάρτη της Αθήνας είναι επόμενο ότι θα επιταχύνει κινήσεις με κατεύθυνση την ενίσχυση του αθηναϊκού κέντρου.
 
Πίστη στο μέλλον
 
Για την εσωτερική γεωγραφία της Αθήνα, το CityLink, σηματοδοτεί το πέρασμα της αγοράς σε μία νέα περίοδο. Πλέον, το εμπορικό κέντρο για την ευρύτατη μεσαία τάξη διαχέεται μέσα στα ιστορικά κανάλια της πόλης, ξεχειλίζει από το Κολωνάκι προς την Ερμού και ανηφορίζει προς τη Βουκουρεστίου και την Κοραή για να οριοθετήσει μία αναζωογονημένη ζώνη με διαρκώς αυξανόμενη πίεση για διεύρυνση. Ταυτόχρονα, η Αθήνα δείχνει να αποκτά σταδιακά αυτό που ποτέ δεν κατόρθωσε να έχει ως πρωτεύουσα. Λεωφόρους με καταστήματα επιπέδου, μάρτυρες δυναμικής οικονομίας και αστικού βάθους. Η διαμόρφωση της Σταδίου και δευτερευόντως της Πανεπιστημίου, ως κεντρικών οδών με προθήκες διεθνών προδιαγραφών, σηματοδοτεί και αυτή μία στροφή προς μία νέα ωριμότητα.
 
Ως πολίτες αυτής της πόλης γινόμαστε μάρτυρες των ταχύτατων αλλαγών της. Βιώνουμε το πέρασμα της Αθήνας σε μία άλλη κατηγορία μητροπόλεων και υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας είναι όχι μόνο έτοιμο αλλά ανυπόμονο να ακολουθήσει. Το μαρτυρούν οι ουρές στο «Παλλάς» και το μεγάλο ενδιαφέρον που προκαλούν οι επενδυτικές κινήσεις αστικής αναβάθμισης. Από τη μία η ανάγκη επαφής με πολιτιστικά γεγονότα μέσα σε έντονα σηματοδοτημένους χώρους και από την άλλη η έγνοια, στα όρια της αγωνίας, για την αλλαγή σελίδας της Αθήνας μαρτυρούν ότι η πρωτεύουσα μπορεί να προχωρήσει με άλματα αν αφήσει πίσω της την ηττοπαθή μεμψιμοιρία. Ποτέ πριν δεν υπήρχε τέτοια ομοφωνία για την ανάγκη βηματισμού στον ρυθμό του 21ου αιώνα. 

Νίκος Βατόπουλος