Πνευματική Ιδιοκτησία και Αρχιτεκτονική Δημιουργία

Η ενότητα 'ΔΙΑΛΟΓΟΣ για την ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ', έχοντας πλέον πάνω από 1 χρόνο διαδικτυακής ζωής με περισσότερα από 70 κείμενα, ανοίγει το πλέον δεδομένο, σοβαρό και ουσιώδες ζήτημα της αρχιτεκτονικής κοινότητας, των επαγγελματικών δικαιωμάτων, από μια διαφορετική σκοπιά.

Εδώ και λίγο καιρό ο ΣΑΔΑΣ - ΠΕΑ, με πρωτοβουλία του προέδρου του Β. Λυρούδια, έχει ζητήσει από τον δικηγόρο κ. Καρατσώλη τη διερεύνηση του νομικού πλαισίου που διέπει την εφαρμογή του αναχρονιστικού θεσμικού πλαισίου (Ν. 4663/30) όπου επιτρέπεται σε πλήθος διαφόρων μηχανικών να αρχιτεκτονίζουν. Ο βασικός ρόλος του ΣΑΔΑΣ - ΠΕΑ είναι καθαρά θεσμικός και στο πλαίσιο αυτό οι παραπάνω δράσεις αποτελούν ένα καθοριστικό βήμα στην κατεύθυνση της προάσπισης των επαγγελματικών συμφερόντων των μελών του και της ορθής εφαρμογής της Αρχιτεκτονικής στις πολύπαθες Ελληνικές πόλεις με ότι αυτό συνεπάγεται για το αστικό περιβάλλον και την ποιότητα διαβίωσης. Με στόχο το επικείμενο αρχιτεκτονικό του συνέδριο, το οποίο καθώς φαίνεται θα λάβει χώρα μετά από το τεράστιο κενό των 12 χρόνων, οι δράσεις αυτές επανατοποθετούν το Σύλλογο Αρχιτεκτόνων στο επίκεντρο των θεσμικών εξελίξεων με τις παράλληλες δράσεις για την αλλαγή του ΓΟΚ, του τρόπου εκλογής εκπροσώπων στις ΕΠΑΕ, την εξέλιξη της διενέργειας των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και άλλες σημαντικές αλλαγές που βρίσκονται υπό διαμόρφωση στα αρμόδια υπουργεία. Είθε αυτή η περίοδος εκτεταμένης κρίσης να αποτελέσει την ευκαιρία εξορθολόγησης των θεσμικών πλαισίων και τη μετεξέλιξη του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα στη χώρα μας.

Ο κ. Καρατσώλης, έχοντας ασχοληθεί διεξοδικά με τη διερεύνηση του ζητήματος και παράλληλα με τα ζητήματα των μηχανικών, παραθέτει μια σειρά σημαντικών κειμένων, με πρώτο την 'πνευματική ιδιοκτησία και αρχιτεκτονική δημιουργία' το οποίο θα αποτελέσει ένα σημαντικό κείμενο - οδηγό για όλους τους συναδέλφους που ασκούν καθημερινά το ελεύθερο επάγγελμα και αντιμετωπίζουν τη διαρκή μεταβολή του, στην καλύτερη περίπτωση, από τους έλληνες 'ιδιοκτήτες'.

Αλέξιος Βανδώρος,
Αρχισυντάκτης GreekArchitects.gr

 

"Πνευματική Ιδιοκτησία και Αρχιτεκτονική Δημιουργία"
Α. Η Αρχιτεκτονία - πνευματικό άυλο αγαθό και δημιούργημα που προστατεύεται από ειδικούς κανόνες.

 

Δυαδική υπόσταση της Αρχιτεκτονικής. Αρχιτεκτονική ως τέχνη. Αρχιτεκτονική ως εφαρμοσμένη επιστήμη.

Η Αρχιτεκτονική  , ή  Αρχιετεκτονία,  ή  Αρχιτεκτοσύνη, αναγνωρίστηκε ήδη από τους αρχαίους ως η πνευματική και καλλιτεχνική μητέρα των τεχνών.

Εκδηλώνεται με δύο ισοβαρείς όψεις , την μορφοποιημένη τέχνη και την φιλοσοφική αισθητική θεωρία. Αυτές οι δύο όψεις είναι αλληλένδετες και ολοκληρώνουν την αρχιτεκτονική ταυτότητα στην διαχρονική υπόστασή της. Προεκτάσεις αυτής της τέχνης είναι πρακτικές και κοινωνικές εφαρμογές που περιβάλλουν τη ζωή μας με πάμπολα κτίρια αλλά και πολεοδομικά σύνολα. Δηλ το άμεσο και ευρύτερο κτισμένο περιβάλλον. (Καθηγ.Μυλωνάς. Εισήγηση Ακαδημίας Αθηνών.)

Περαιτέρω, τα Αρχιτεκτονικά έργα είναι καλλιτεχνικά έργα. Είναι πνευματικά δημιουργήματα. Για να αντιληφθούμε την υπόστασή τους αρκεί ν' αναγνώσουμε τους παρακάτω ορισμούς προκειμένου να εντάξουμε τα αρχιτεκτονικά έργα στο πεδίο προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας. 

• Ως έργο νοείται κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης, που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή, ιδίως τα αρχιτεκτονικά έργα, τα έργα των εφαρμοσμένων τεχνών. 
• Πνευματικό δημιούργημα είναι το προϊόν του ανθρωπίνου πνεύματος, το οποίο, έχει μορφή προσιτή στις αισθήσεις και λόγω της ιδιαιτερότητας του, διαφέρει από όσα προϋπάρχουν στο περιεχόμενο ή τη μορφή του, ως προς τη συγκεκριμένη δηλαδή οργανική σύνδεση και συνθετική διαμόρφωση των επί μέρους στοιχείων του και ως προς τη συγκεκριμένη εκφραστική εφαρμογή της σχετικής αφετηριακής ιδέας του δημιουργού.
• Πρωτοτυπία είναι η ιδιαίτερη ατομικότητα του έργου, που οφείλεται στην προσωπική συμβολή του δημιουργού. Εφόσον συντρέχουν οι ως άνω προϋποθέσεις, ο νόμος προστατεύει το έργο ως άϋλο αγαθό.

Συνεχεία και συνεπεία  των ανωτέρω ορισμών τα αρχιτεκτονικά έργα προστατεύονται ευθέως από τις διατάξεις της πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως προβλέπεται στο εθνικό Δίκαιο (αρθρ.2 παρ.1 Ν. 2121/1993) και σε Διεθνείς Συμβάσεις [αρθρ. 2 παρ. 1 της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης (Παρισιού)], εφόσον νοούνται πρότυπα, πνευματικά δημιουργήματα επιστήμης.

Η πρωτοτυπία του αρχιτεκτονικού έργου χαρακτηρίζεται από τη μοναδικότητα του οικοδομήματος που διαμορφώνεται κάθε φορά διαφορετικά, ανάλογα με τη χρήση και τα πραγματικά στοιχεία.

Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι η πνευματική ιδιοκτησία δεν προστατεύει τον αρχιτέκτονα μηχανικό, αλλά τον αρχιτέκτονα δημιουργό. Επίσης η προστασία δεν αφορά τα στοιχεία του μελετώμενου έργου τα οποία προκύπτουν από τεχνικές και μηχανικές μετρήσεις[1].

Στην έννοια των αρχιτεκτονικών έργων περιλαμβάνονται τα οικοδομήματα, τόσο ως προς την εξωτερική τους μορφή όσο και ως προς τη διαμόρφωση των χώρων, καθώς και το σχέδιο ή τα σχέδια του κτηρίου που έχουν προηγηθεί της υλοποίησης, προσχέδια , σκίτσα και μακέτες.

Σε συνέχεια των παραπάνω από τις σχετικές διατάξεις προβλέπεται ότι η προστασία των αρχιτεκτονικών έργων με τη νομοθεσία της πνευματικής ιδιοκτησίας έχει ως συνέπεια την αναγνώριση στον αρχιτέκτονα

α) του δικαιώματος της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα)

β) του δικαιώματος της προστασίας του προσωπικού τους δεσμού προς αυτό (ηθικό δικαίωμα), όπως θεσπίζονται νομοθετικά στα άρθρα 3 και 4 του Ν. 2121/93, και τις αντίστοιχες εξουσίες όπως ο νόμος προσδίδει. Σύμφωνα με την παρ. 3 του αρθρ. 4 του Ν. 2121/93 το ηθικό δικαίωμα είναι ανεξάρτητο από το περιουσιακό δικαίωμα και παραμένει στο δημιουργό ακόμα και μετά τη μεταβίβαση του περιουσιακού δικαιώματος.

Κατά  δε το άρθρο 12 του ίδιου νόμου, το ηθικό δικαίωμα είναι αμεταβίβαστο.

Το ηθικό δικαίωμα (άρθρ. 4 Ν. 2121/93), πέρα των λοιπών εξουσιών, δίνει στο δημιουργό την εξουσία της απαγόρευσης κάθε παραμόρφωσης, περικοπής ή άλλης τροποποίησης του έργου του, καθώς και κάθε προσβολής του δημιουργού οφειλόμενης στις συνθήκες παρουσίασης του έργου στο κοινό. (περ. γ).

 

Όρια της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας στα Αρχιτεκτονικά δημιουργήματα.

Τα αρχιτεκτονικά έργα είναι ιδιαίτερα καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Και τούτο διότι ενώ περιέχουν στοιχεία τέχνης, πρωτοτυπίας και μοναδικότητας καλύπτουν πρακτικές καθημερινές ανάγκες στέγασης, προστασίας από καιρικά φαινόμενα και διαβίωσης των πολιτών.

Τα σχέδια τα Αρχιτεκτονικά πραγματώνονται , γίνονται έργο που εκτελείται μέσω της ανθρώπινης εργασίας και της επεξεργασίας των υλικών και των παραρτημάτων τα οποία στην πορεία των χρόνων αλλοιώνονται με συνέπεια πιθανόν να αλλοιώνεται και το αρχικό δημιούργημα.

Υπό αυτό το πρίσμα γεννάται πραγματικά το ερώτημα των ορίων προστασίας του αρχιτεκτονικού έργου.(π.χ η ανάγκη για πρακτικούς και οικονομικούς λόγους αλλαγής  του υλικού και του χρώματος παραθύρων χωρίς τη συναίνεση του δημιουργού επηρεάζουν και αποτελούν προσβολή του ηθικού δικαιώματος του δημιουργού...)Κατ' αρχάς πρέπει να σημειώσουμε ότι σύμφωνα με το άρθρο 16 του Ν. 2121/93 η συναίνεση του δημιουργού εν γένει για πράξεις ή παραλείψεις, που αλλιώς θα αποτελούσαν προσβολή του ηθικού δικαιώματος, αποτελεί τρόπο άσκησης του δικαιώματος αυτού και δεσμεύει το δημιουργό.

Επί αρχιτεκτονικών έργων η τροποποίηση των αρχιτεκτονικών σχεδίων που επιφέρει μεταβολές, οι οποίες αλλάζουν αισθητά την εξωτερική όψη και την εσωτερική διαρρύθμιση του χώρου, συνιστούν ουσιώδη παραμόρφωση του έργου και οδηγούν κατ' αρχήν στην προσβολή του ανωτέρω ηθικού δικαιώματος του δημιουργού για τη διατήρηση της ακεραιότητας του έργου του, σύμφωνα με το άρθρο 4 παρ. 1 γ' του ν. 2121/1993, εφόσον βέβαια δεν συντρέχει περίπτωση συναίνεσής του.

Ωστόσο, στα αρχιτεκτονικά έργα, λόγω της φύσης τους, του ιδιαίτερου προορισμού τους να εξυπηρετούν πρακτικές ανάγκες, και του πλήθους προσώπων (φυσικών και νομικών) που εμπλέκονται, ο αρχιτέκτονας σε κάποιες περιπτώσεις  δεν μπορεί να απαιτήσει τον απόλυτο σεβασμό του ηθικού δικαιώματος της ακεραιότητας του έργου του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το ηθικό δικαίωμα χάνεται καθ' ολοκληρία.

Βέβαια οι μεταβολές για να είναι αποδεκτές θα πρέπει να μην είναι ουσιώδεις, ώστε να μην αλλοιώνεται η αρμονία της δημιουργίας.

Έτσι ο Αρχιτέκτονας στα πλαίσια της καλής πίστης οφείλει να αποδεχτεί τροποποιήσεις που γίνονται για λόγους οικονομικούς ή πρακτικούς ή επιβάλλονται από την πολεοδομία ή άλλες αρχές. Οφείλει όμως να αποδέχεται τέτοιες αλλαγές υπό την προϋπόθεση ότι δεν αλλοιώνεται η αρμονία της δημιουργίας , η αρχική σκέψη και ιδέα του  η οποία κατά το σύνολο της σχετικής νομοθεσίας αντανακλά στο δημιούργημα που προστατεύεται.

Επιπλέον αυτή η αρχική σκέψη, η ιδέα και η πρωτοτυπία δεν μεταβιβάζεται... Γενική συμφωνία περί μεταβιβάσεως πνευματικής ιδιοκτησίας,  καταλαμβάνει μόνο το περιουσιακό δικαίωμα και όχι το ηθικό, κατά ρητή διατύπωση του άρθρου 12 παρ. 2 του Ν. 2121/93.

Δηλαδή,  μπορεί να υπάρξει συμφωνία για την  εκμετάλλευση του έργου αλλά δεν μπορεί να υπάρξει συμφωνία για την μεταβίβαση του προσωπικού δικαιώματος του Αρχιτέκτονα να διατηρεί ένα προσωπικό δεσμό με το έργο του (όπως π.χ να αναφέρεται σε αυτό , να τονίζει ότι είναι δικό του δημιούργημα, να μην συναινεί σε πράξεις που αλλοιώνουν το έργο). 

Ωστόσο, εκτός των όσων αναφέρονται, σε  περίπτωση που υπήρξε συμφωνία επέκτασης της μεταβιβάσεως του ηθικού δικαιώματος της πνευματικής ιδιοκτησίας, αυτή θα ήταν εξ αρχής άκυρη. Η διάταξη του άρθρου 16 Ν. 2121/93 είναι λάθος να ερμηνεύεται ως μεταβίβαση του ηθικού δικαιώματος, γιατί αφορά συναίνεση κατά την άσκηση του δικαιώματος αυτού.

 

Κανονιστικές διατάξεις προστασίας.

Η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύεται με ένα πλέγμα αστικών και ποινικών κυρώσεων αλλά και με προληπτικά μέτρα. Η προστασία αυτή θεμελιώνεται στις ειδικές ρυθμίσεις (άρθρα 63, 63Α, 63Β, 64, 64^Α, 65, 65^Α, 66, 66Α-66Δ) του Ν. 2121/93, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει, καθώς επίσης και στις γενικές διατάξεις του Αστικού (ενδεικτικά: 59, 60, 914, 904, 739, κλπ ΑΚ) και Ποινικού Δικαίου (ενδεικτικά: 370 Β ΠΚ κλπ). 

Πάντως, σε περίπτωση που κάποιος προσβάλλει με πρόθεσή το δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας, η ενέργεια αυτή εκτός των άλλων είναι άκυρη ως αντίθετη με τα χρηστά ήθη.(Λ. Κοτσίρης - Δίκαιο Πνευματικής Ιδιοκτησίας, Κεφάλαιο Γ΄, σελ.112).

 

Δικαιώματα σε περιπτώσεις προσβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Σε κάθε περίπτωση προσβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας ο δημιουργός μπορεί να αξιώσει την αναγνώριση του δικαιώματός του, την άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον, σύμφωνα με την διάταξη του αρ. 65 παρ.1 του νόμου 2121/1993.

Επιπλέον αυτός που προσβάλλει το πνευματικό δικαίωμα άλλου υποχρεούται σε αποζημίωση ποσού ίσης αξίας με το διπλάσιο της αξίας του έργου (αμοιβής νόμιμης της μελέτης εν προκειμένω) διάταξη του αρ. 65 παρ.2 του νόμου 2121/1993)

 

Προτάσεις νομοθετικών παρεμβάσεων  προστασίας των αρχιτεκτονικών έργων.

Από όλα όσα αναφέρθηκαν καθίσταται σαφές ότι ο ρόλος του κράτους πρέπει να εναρμονιστεί με τις διατάξεις προστατευτικού χαρακτήρα. Οι αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες  θα πρέπει να εξετάσουν με ενδελεχή τρόπο την πιθανότητα προσβολής του πνευματικού έργου προς όφελος του αρχιτεκτονικού δημιουργήματος και συμφώνως προς το νομοθετικό πλαίσιο , ως αναλύθηκε.

Πέραν όμως της διακριτικής ευχέρειας της διοίκησης θεσμικά θα πρέπει κατά την γνώ μη μου να εξεταστούν οι εξής προτάσεις νομοθετικών ρυθμίσεων :

1. Στις περιπτώσεις Αρχιτεκτονικών διαγωνισμών θα πρέπει να εκδοθεί υπουργική απόφαση που να αποτυπώνει πρότυπο τεύχος σύμβασης κατά την οποία θα αποκλείεται η μεταβίβαση του ηθικού δικαιώματος του Αρχιτέκτονα καθώς και  ενδεχόμενη τροποποίηση του πνευματικού έργου χωρίς τη συναίνεση του δημιουργού.

Ενόψει τροποποιήσεων του θεσμικού πλαισίου διενέργειας αρχιτεκτονικών διαγωνισμών θα πρέπει να προβλεφθούν διατάξεις για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων όλων των περιπτώσεων σταδίων μελετών που βραβεύονται.

2.  Στις περιπτώσεις εφαρμογής του Ν.3316/2005 και εν όψει τροποποιήσεως του θα πρέπει να διασαφηνιστεί η περίπτωση εκπονήσεως ή τροποποιήσεως σταδίων Αρχιτεκτονικών μελετών λαμβάνοντας υπόψη τις διατάξεις του Ν. 2121/93.

3.  Στις περιπτώσεις εκτέλεσης δημοσίων έργων (π.δ 609/1985, Ν.3263/2004) θα πρέπει να προστεθούν διατάξεις οι οποίες θα καθορίζουν την διαδικασία παρέκκλισης των εκτελούμενων εργασιών, τροποποιήσεως των αρχιτεκτονικών μελετών και παράδοσης του έργου με την αντίστοιχη συναίνεση του  αρχιτέκτονα του μελετώμενου έργου. Επίσης, σε περιπτώσεις αλλαγής των σχεδίων λόγω ειδικών οικονομικών και πολεοδομικών στοιχείων  θα πρέπει υπό αυστηρές προϋποθέσεις να προβλέπεται η δυνατότητα συμπληρωματικής συμβάσεως με τον αρχικό μελετητή υπό ορισμένες και σαφείς προϋποθέσεις.

Στόχος προφανώς  δεν είναι η δημιουργία νέας ύλης για τον Αρχιτέκτονα Μηχανικό αλλά η προστασία του έργου του Αρχιτέκτονα - Δημιουργού προς όφελος του αστικού περιβάλλοντος και της σύγχρονης αισθητικής. 

Στη Δύσκολη πραγματικά εποχή που διανύουμε ίσως είναι μια ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε την ουσία των Αρχιτεκτονικών έργων σε σχέση με το περιβάλλον. Να επαναπροσδιορίσουμε τη σημασία της Αρχιτεκτονικής με επίκεντρο τις ανθρώπινες αξίες και το συνταγματικό μας χάρτη.

 

Βασική αρχή για την προστασία της Αρχιτεκτονικής και των Αρχιτεκτονικών δημιουργημάτων.

Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και η ορθολογική χωροταξική διάρθρωση της χώρας έχουν αναχθεί σε συνταγματικό κανόνα, απευθύνονται δε επιταγές στον Νομοθέτη (κοινό ή κανονιστικό) να λάβει μέτρα που συντελούν στην αναβάθμιση του οικιστικού περιβάλλοντος, με κριτήρια την εξυπηρέτηση της λειτουργικότητας και ανάπτυξης των οικισμών και την εξασφάλιση των καλύτερων δυνατών όρων διαβίωσης.  

''Η έννοια της αισθητικής των πόλεων και η σημερινή ανάγκη των πολιτών όχι μόνο να διαβιώνουν αλλά να ζουν σ' ένα κόσμο με όραμα και τέχνη απευθύνουν μέσω του συντάγματος την ρύθμιση και την λήψη των μέτρων που θα φέρουν την αρχιτεκτονική στο δομημένο περιβάλλον και θα δίνουν το δικαίωμα στον Αρχιτέκτονα δημιουργό να σχεδιάσει υπό την σκέπη και την προστασία του Συντάγματος και του Κράτους Δικαίου προς όφελος των πολιτών.''(βλ.Καρατσώλης Κων/νος.Εισήγηση.Ημερίδα ΣΑΔΑΣ.Αθήνα. 02/ 2010)

Κων/νος Δ. Καρατσώλης, Δικηγόρος, Νομικός Συνεργάτης Τ.Ε.Ε

Σημείωση [1] Καλλινίκου Δ. Πνευματική Ιδιοκτησία και Συγγενικά Δικαιώματα, Αθήνα 2005, σελ 36