Στις στοές του χρόνου

Περιμένοντας να δούμε την ανακαινισμένη στοά Σπυρομήλιου, μια αναδρομή στο τι σήμαινε και τι σημαίνει στοά για τις σημερινές αλλά και παλαιότερες κοινωνίες.

Το κτιριακό συγκρότημα, ένα από τα λίγα που καταλαμβάνουν ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο, ανακαινίστηκε ως εμπορικό κέντρο και χώρος γραφείων υψηλών προδιαγραφών. Θεωρείται ένα από τα αξιολογότερα δείγματα του μεσοπολέμου και υπογράφεται από τους πρωτοπόρους αρχιτέκτονες της εποχής (1931-33) Λεωνίδα Μπόνη και Βασίλη Κασσάνδρα, που μετέφεραν στην Αθήνα μια γεύση από το Παρίσι, όπου είχαν σπουδάσει. Από τη Γαλλία εμπνεύστηκαν και τη στοά, η οποία συνδέθηκε με ιστορικά «στέκια», του «Ζόναρς» και το «Μπραζίλιαν», αλλά και με τις ουρές μπροστά στα ταμεία του Φεστιβάλ Αθηνών.

Η σύγχρονη εκδοχή της ιστορικής στοάς σέβεται το παρελθόν, αλλά το «μπολιάζει» με ό,τι πιο σύγχρονο έχει να επιδείξει η αρχιτεκτονική σκέψη. Οι επιχειρηματίες, κοινοπραξία της Τράπεζας Πειραιώς και του ομίλου Καρούζου, επεφύλαξαν ξεχωριστή μεταχείριση στον χώρο. Η στοά θα διαθέτει αυτή τη φορά στέγη, ενώ οι εκπλήξεις κρύβονται στα... υπόγεια. Σε ειδικό χώρο θα λειτουργεί ένα σύγχρονο spa και τα σχέδια προβλέπουν διάφανο δάπεδο, χάρη σε ειδικά επεξεργασμένο γυαλί που θα αφήνει να φθάνει ώς το επίπεδο του εδάφους το «παιχνίδι» των φωτιστικών με τα νερά της εσωτερικής πισίνας. Περισσότερα καφέ φιλοδοξούν να λειτουργήσουν ως πόλος έλξης για κάθε μορφής εκδηλώσεις. Αλλωστε, στο Μιλάνο οι καρναβαλιστές ξεφαντώνουν στην περίφημη «Γκαλερία Βιτόριο Εμμανουέλε», κάτι που μπορεί να αντιγράψει και η Αθήνα. Ποιος ξέρει; Αν υλοποιηθούν και οι διαβεβαιώσεις για νέα ποδοσφαιρικά ήθη, μπορεί να δούμε φιλάθλους να κάνουν ένα ειρηνικό γιορτινό «πέρασμα» από τη στοά.

Με την παρέμβαση αυτή, η Αθήνα μπαίνει για τα καλά στο, «χορό» των μεγαλουπόλεων, όπου οι στοές αποτελούν σημείο αναφοράς. Μια πρώτη γεύση έφερε η αγορά που σχεδίασε ο Σαντιάγο Καλατράβα δίπλα στο Ολυμπιακό Στάδιο και, μαζί με το περίφημο στέγαστρό του έχει γίνει πια σήμα αναφοράς για την Αθήνα. Είναι ένα άτυπο στοίχημα με το Παρίσι, όπου τον περασμένο Δεκέμβριο παρουσιάστηκαν τα σχέδια ανακαίνισης και επέκτασης της αγοράς Les Halles, η οποία είχε σχεδόν εγκαταλειφθεί από τη δεκαετία του '70.

Οι στοές, κυρίως χάρη στις καλές κλιματικές συνθήκες, δεν γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση στην Αθήνα. Περίφημη είναι η στοά του κτιρίου του Αρσακείου, που υπογράφει ο Ερνέστος Τσίλερ. Η στοά «του Ορφέα», ή «του Βιβλίου», όπως μετονομάστηκε τα τελευταία χρόνια, είναι η μόνη που έχει κηρυχθεί διατηρητέα.

Οταν η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία αποφάσισε να παραχωρήσει το κτίριο για να στεγαστεί το Συμβούλιο της Επικρατείας, προωθήθηκε ειδικό διάταγμα, που καθορίζει τις προδιαγραφές ακόμη και για τις ταμπέλες των καταστημάτων. Δυστυχώς είναι η εξαίρεση, αφού οι άλλες στοές της πρωτεύουσας έχουν αφεθεί απροστάτευτες στους άγραφους κανόνες της αγοράς. Σχεδόν όλα τα κτίρια της δεκαετίας του '50 και του '60 γύρω από την πλατεία Κάνιγγος και στους μικρούς δρόμους ανάμεσα στην Ακαδημίας και τη Σταδίου έχουν εσωτερικά περάσματα. Είναι όμως κατά κανόνα σκοτεινά, αφού πολλά καταστήματα παραμένουν ανεκμετάλλευτα, ενώ και όσα λειτουργούν δίνουν μια αίσθηση εγκατάλειψης.

Απέναντι από τη «Στοά του Βιβλίου» υπάρχει άλλη μια που συνδέει τη Σταδίου με τη Σοφοκλέους. Αν και άγνωστη σε πολλούς, έχει διατηρήσει τη δική της προσωπικότητα, φιλοξενώντας μικρά καταστήματα ένδυσης και, κυρίως, αξεσουάρ. Λίγο πιο πάνω, η τριπλή στοά που συνδέει την Κοραή με την Πανεπιστημίου και τη Σταδίου, που «αναγεννήθηκε» πρόσφατα, χάρη στον γειτονικό σταθμό του μετρό και τα έργα ανάπλασης του πεζόδρομου, φιλοξενεί καφέ και χώρους εστίασης. Μια ιδιαίτερη στοά, που βρίσκεται στην ίδια ζώνη, αποτελεί τη νοερή συνέχεια της Ιπποκράτους και συνδέει την Πανεπιστημίου με τη Σταδίου. Υπήρχε στο κτίριο του 19ου αιώνα, προς τη βόρεια πλευρά, αλλά έγινε απολύτως σεβαστή από τον Νίκο Βαλσαμάκη, που υπογράφει στη δεκαετία του '80 το υποδειγματικό συγκρότημα της «Αλφα Μπανκ» στη γωνία Πεσμαζόγλου και Σταδίου.

Επανήλθαν με τον Χαρίλαο Τρικούπη

Ως «χώρο φωτεινό όσο και ο υπαίθριος, ζεστό το χειμώνα, δροσερό το καλοκαίρι», περιγράφει τη «σωστή» στοά ο Friedrich Geist, που υπογράφει το πληρέστερο, σε διεθνές επίπεδο, σχετικό βιβλίο -εκδόθηκε το 1985 από το ΜΙΤ.

«Είναι ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό εργαλείο. Ανήκει ταυτοχρόνως στο κτίριο και στην πόλη. Καταφέρνει να "παντρέψει" τον δημόσιο με τον ιδιωτικό χώρο, εξασφαλίζει άνεση στον πεζό, αλλά δεν παύει να κρύβει πολλούς κινδύνους για την άγρια εμπορευματοποίηση του χώρου» επισημαίνει ο Γιάννης Πολύζος, καθηγητής της αρχιτεκτονικής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ) και διευθυντής του εργαστηρίου αστικού περιβάλλοντος. Μαζί με τον επίκουρο καθηγητή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (ΔΠΘ) Δημήτρη Πολυχρονόπουλο είχαν τον συντονισμό της ερευνητικής εργασίας των φοιτητών της αρχιτεκτονικής σχολής της Ξάνθης Γ. Δέλλιου, Ελευθερίας Νικήτογλου και Σοφίας Τσέλιου, που κατέγραψαν την ιστορία των οικοδομικών στοών τους δύο τελευταίους αιώνες στη χώρα μας, με έμφαση στη Θεσσαλονίκη. Στην ενδιαφέρουσα αυτή μελέτη σημειώνεται ότι ο όρος προέρχεται από τις αρχαίες ελληνικές λέξεις «στοιά» και «στωιά».

Οι αρχιτέκτονες της εποχής αποδεικνύονται θαυμάσιοι γνώστες των κλιματικών πλεονεκτημάτων της χώρας μας και τοποθετούν συνήθως τις στοές περιμετρικά του κτιρίου, χωρίς πάντα να καταλαμβάνουν όλες τις πλευρές. Περιώνυμες είναι οι στοές του Απόλλωνα στο Αργος, στη Λίνδο, της Ηχούς στην Ολυμπία και των Ναξίων στη Δήλο, αλλά και στο ιερό της Αθηνάς στη Λίνδο. Λαμπρό δείγμα της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής είναι η Στοά του Αττάλου.

Στον ευρωπαϊκό χώρο απαντάται με διαφορετικούς όρους, με κυρίαρχους την γαλλική λέξη «passage», την αγγλική «arcade» και την γερμανική «bazaar», που παραπέμπει ευθέως στο ανατολίτικο παζάρι. Το γνώρισε ο Ναπολέων κατά την εκστρατεία του στην Αίγυπτο και καθιερώθηκαν στη συνέχεια από τον περίφημο βαρώνο Οσμάν, τον πολεοδόμο του νεότερου Παρισιού, για να βρουν μιμητές στις περισσότερες ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις.

Στη νεότερη Ελλάδα οι στοές επανέρχονται επί Χαριλάου Τρικούπη, με αφορμή τις εκδηλώσεις για τα εικοσάχρονα της βασιλείας του Γεωργίου του Α' και, λίγο αργότερα, για τις ανάγκες των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896. Την πρωτιά έχουν βεβαίως η σημερινή «Στοά του Βιβλίου» και η, κοντινή της, στοά Μελά. Η τελευταία χρονολογείται από το 1886 και το ιδιαίτερο στοιχείο της είναι οι κολόνες που καταλήγουν στις κεφαλές των Καρυατίδων. Το ενδιαφέρον είναι ότι το αρχιτεκτονικό αυτό εύρημα γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στη Θεσσαλονίκη και αυτό συνδέεται με τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 και την ανοικοδόμηση που ακολούθησε, καθώς και με την ιδιαίτερα έντονη παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στην εμπορική ζωή της πρωτεύουσας του Βορρά.

Πασίγνωστη η στοά Μοδιάνο (1917), που φέρει το όνομα του μηχανικού που τη σχεδίασε. Επίσης αναγνωρίσιμες είναι οι στοές που περιβάλουν την πλατεία Αριστοτέλους και θυμίζουν τη βυζαντινή Θεσσαλονίκη.

«Η στοά», επισημαίνει ο Δ. Πολυχρονόπουλος, «αποτελεί ένα από τα ουσιώδη στοιχεία σύνθεσης του αστικού ιστού. Ως λειτουργικό στοιχείο συνδέθηκε με δραστηριότητες που αφορούν στην παρόδια κίνηση των πεζών (τύπος παρόδιας στοάς) ή τη μετάβασή τους μέσα από το εσωτερικό των οικοδομικών τετραγώνων (τύπος εσωτερικής στοάς). Κατά μήκος των στοών σχεδόν πάντα ευνοήθηκε η ανάπτυξη εμπορικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων, που εκτείνονται από τον πιο αυθόρμητο τύπο παρόδιων παζαριών έως τα μεγάλα πολυτελή εμπορικά κέντρα του 19ου αιώνα στις εσωτερικές στοές των οικοδομικών τετραγώνων που συναντώνται μέχρι σήμερα στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις».

Ο ίδιος εξηγεί ότι η κοινωνική της διάσταση σχολιάστηκε από πολλούς λογοτέχνες και διανοουμένους. Ο W. Benjamin αναφέρει ότι «η περιπλάνηση δεν θα είχε αποκτήσει νόημα...» και λίγο πιο κάτω ότι «...χωρίς τις στοές, μέσα σ' αυτό τον κόσμο, ο πλάνης είναι σαν το σπίτι του» (βλ. W. Benjamin «Σαρλ Μπωντλέρ, Ενας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», μεταφρ. Γ. Γκουζούλης, εκδ. «Αλεξάνδρεια»).

Υπέρ και κατά

Ο καθηγητής του ΔΠΘ θεωρεί επίσης πως η στοά ενδυναμώνει την αίσθηση της επικοινωνίας και της ενότητας ανάμεσα στο περιβάλλον των οικοδομικών τετραγώνων και το εσωτερικό τους. Προσφέρει μεγαλύτερη αίσθηση οικειότητας στον περιπατητή, καθώς τον προφυλάσσει από την ένταση της κυκλοφορίας και τις ανεπιθύμητες κλιματικές συνθήκες. «Δυστυχώς», συμπληρώνει «η σταδιακή παρακμή της στοάς τον 20ό αιώνα είναι μια πραγματικότητα που αιτία έχει την αλλαγή μια σειράς κοινωνικών προτύπων και συνηθειών στην καθημερινή ζωή της πόλης. Πολλά από τα σημερινά, τερατώδη, κλειστά εμπορικά κτίρια της εποχής μας θεωρείται αποτελούν μια από τις νέες επιλογές έναντι της ανάπτυξης των εμπορικών στοών.

»Ομως σε αυτά τα κτίρια η εικόνα των ανθρώπινων επαφών και συναλλαγών είναι τελείως διαφορετική. Το σημαντικότερο πλήγμα, τουλάχιστον για την ελληνική πόλη, δόθηκε με την κατάργηση της συνέχειας στο σύστημα δόμησης και την ενθάρρυνση της "άτακτης" τοποθέτησης των κτιρίων μέσα στα οικόπεδα. Η σημερινή εικόνα των νέων λεωφόρων διακρίνεται από μια έντονη ασυνέχεια στη μορφή του αστικού τοπίου. Αντίθετα, δόθηκε προτεραιότητα στην κίνηση και την αναγνώριση της πόλης μέσα από το αυτοκίνητο. Αυτά, μαζί με μια παράλληλη έλλειψη σχετικών θεσμικών κινήτρων μέσω του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (ΓΟΚ) για την ενθάρρυνση της επαναφοράς των στοών, έχουν οδηγήσει σταδιακά στη μείωση της παρουσίας αυτού του στοιχείου από την εικόνα της πόλης».

Υπάρχουν όμως και οι επικριτές των στοών. Οπως μας πληροφορεί ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Μιχάλης Λεφαντζής, αρχιτέκτονας και ιστορικός, ο Κώστας Μπίρης, λόγω της θέσης του ως διευθυντή των τεχνικών υπηρεσιών του Δήμου Αθηναίων, είχε στη διάθεσή του πλήρη στοιχεία και τεκμηριωμένη άποψη. Με βάση αυτή τη γνώση έγραψε το περίφημο βιβλίο του για την Αθήνα, Αρθρογραφώντας το 1945 στο «Εμπρός», ζητάει από τις αρχές, αντί των στοών, να ενισχυθεί η διαπλάτυνση των δρόμων με χωροθέτηση κάθε νέου σπιτιού σε σταθερά ορισμένο βάθος μέσα από την ισχύουσα οικοδομική γραμμή και σε παράλληλη θέση με αυτή. «Ουσιαστικά», υπογραμμίζει ο κ. Λεφαντζής, «μέσα από το συγκεκριμένο άρθρο ο Κώστας Μπίρης πρσπαθεί να αποδείξει ότι η μοναδική λύση στο πρόβλημα των μεγάλων αθηναϊκών δρόμων, που έπασχαν -τότε όπως και σήμερα- από κυκλοφοριακή συμφόρηση, είναι αυτή καθαυτή η διαπλάτυνση και όχι η επιβολή στοών στους οικοδομικούς όγκους».

Η αθηναϊκή καθημερινότητα στο πέρασμα των δεκαετιών έδειξε ότι τελικά χρειάζονται και τα δύο...

Χαρά Τζαναβάρα
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 06/02/2005