Συνέντευξη της αρχιτέκτονα Παρασκευής Ταράνη

Το Ινστιτούτο για την Πόλη σε Κίνηση - ένα ερευνητικό ίδρυμα με έδρα το Παρίσι, που ασχολείται με τα θέματα πόλης και κινητικότητας - διάλεξε την Παγκόσμια Έκθεση Αυτοκινήτου, τον Σεπτέμβριο του 2002 στο Παρίσι, για να θέσει στο ευρύτερο κοινό το σημαντικό ερώτημα της ποιότητας των χώρων της νέας κινητικότητας μέσα από τη διοργάνωση μιας έκθεσης αρχιτεκτονικών έργων. Η έκθεση έκτοτε ταξίδεψε σε μια σειρά ευρωπαϊκές πόλεις και στη Θεσσαλονίκη φιλοξενήθηκε το διάστημα 13-27 Οκτωβρίου 2003.

Μακριά από τη ρομαντική επίκληση μιας πόλης χωρίς "κίνηση", μιας πόλης που ουτοπικά απωθεί το αυτοκίνητο ως τον χειρότερό της εφιάλτη, η Έκθεση "Αρχιτεκτονική σε κίνηση", παρουσιάζει ένα πανόραμα ιδεών, πειραματισμών και υλοποιημένων σχεδίων σχετικά με τους χώρους όπου η πόλη κινείται. Με μια συλλογή έργων από πολλές πόλεις του κόσμου, η έκθεση αποτελεί ένα μανιφέστο για τη σύγχρονη αστικότητα, όπου τα δίκτυα αποτελούν τα νευραλγικά της σημεία και η μετακίνηση ένα βασικό αστικό συντελεστή. Οι μελέτες πειραματίζονται με νέους τρόπους ζωής και κατοίκησης στη σύγχρονη μητρόπολη, εκεί όπου οι διάφορες, φαινομενικά ασύμβατες, λειτουργίες αρχίζουν σταδιακά να συνδυάζονται:

Εφαρμόζοντας την Ουτοπία στο οικιακό της έπακρο, οι αρχιτέκτονες Francois Seigneur & Sylvie de la Dure αναπτύσουν την ιδέα της "αυτοκινητικής κατοικίας" στη Μασσαλία, παρέχοντας στο αυτοκίνητο άμεση πρόσβαση στο διαμέρισμα, σε μια φυτεμένη βεράντα.

Οι NL Architects "ξεδιπλώνουν" ένα χώρο στάθμευσης στο Άμστερνταμ, ως συνέχεια του οδοστρώματος, σε ένα κτίριο που αναιρεί το διαχωρισμό μεταξύ αρχιτεκτονικής και υποδομής. Ο σταθμός αυτοκινήτων γεννάει τον τόπο ενός κατεξοχήν αστικού συγκροτήματος που συνδυάζει εστιατόρια, καταστήματα, ένα ξενοδοχείο, γραφεία και κατοικίες.

Το "κόκκινο μίλι" του Jean Nouvel στον αυτοκινητόδρομο Μιλάνο - Βενετία, αποτελεί όχι μόνο το δυνατό οπτικό σήμα του Τεχνολογικού Κέντρου Brembo, αλλά και μια δυναμική πρόταση για τις αποδιαρθρωμένες περιαστικές περιοχές που τις διασχίζουν ταχύτατοι άξονες κυκλοφορίας. Η κινητικότητα αντανακλά μια καθαρά αστική κουλτούρα και καταγράφει την ελευθερία των επιλογών, τη δυνατότητα των ατόμων να επιλέξουν τη χωρική "εμβέλεια" της καθημερινής τους ζωής. Ή μήπως δεν είναι έτσι, ή τουλάχιστον, είναι για όλους έτσι; Η πολυπλοκότητα των μητροπολιτικών περιοχών, η δυνητική ελευθερία κινήσεων και επιλογών, η φυσική μετακίνηση αλλά και η τηλε-επικοινωνία, μήπως διαμορφώνουν ένα αστικό περιβάλλον περισσότερο "τεχνητό" από ποτέ;

Η ανάπτυξη μητροπολιτικών αστικών περιοχών με τους εμπλουτισμένους χώρους πολλαπλών λειτουργιών, καταγράφουν την αποκορύφωση της τεχνητής φύσης της πόλης ή αποτελούν απλά την εξέλιξη της; Συζητήσαμε αυτά τα θέματα με τον Francois Ascher, Καθηγητή Πολεοδομίας στο Πανεπιστήμιο Paris VIII και πρόεδρο της επιστημονικής επιτροπής του Ινστιτούτου για την "Πόλη σε Κίνηση"1. Στη σημερινή κοινωνία, περισσότερο από ποτέ αστικοποιημένη και παγκοσμιοποιημένη στην επικοινωνία της, οι έννοιες του χρόνου και της κινητικότητας γίνονται στρατηγικής σημασίας για την αστική ζωή. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες απελευθερώνονται από τον έλεγχο των φυσικών φαινομένων - την ημέρα, τη νύχτα, την εναλλαγή των εποχών. Οι δραστηριότητες του Ινστιτούτου "Πόλη σε Κίνηση" σχολιάζουν, ερμηνεύουν και προτείνουν δράσεις για όλα αυτά τα φαινόμενα. Πιστεύετε πως βαδίζουμε προς μια πόλη που υπερβαίνει σταδιακά όποια σχέση είχε έως τώρα διατηρήσει με "φυσικά φαινόμενα" και μετατρέπεται σε απόλυτα "τεχνητή". Και τι σημαίνει αυτό για την πόλη του 21ου αι.;

Δεν πιστεύω ότι η σημερινή πόλη έχει χαρακτηριστικά περισσότερο "τεχνητά" από ότι παλιότερα, εάν έχω καταλάβει σωστά αυτό που με ρωτάτε. Η πόλη ήταν πάντα ένας τεχνητός σχηματισμός. Οι λειτουργίες της πόλης ήταν πάντα αποκομμένες από τον κύκλο των φυσικών φαινομένων, λειτουργούσε τη νύχτα από την στιγμή που ανακαλύφθηκε ο ηλεκτρισμός.

Το πρώτο μεγάλο βήμα για τον "κατασκευασμένο" χώρο υπήρξε η αστικοποίηση, κατόπιν υπάρχει απλά εξέλιξη. Τα χαρακτηριστικά της νέας εποχής δεν νομίζω ότι κάνουν την πόλη περισσότερο ή λιγότερο "τεχνητή". Οι νέες τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας και η εξέλιξη στις δυνατότητες της προσωπικής μετακίνησης, έχουν τροφοδοτήσει τις μητροπολιτικές αστικές συγκεντρώσεις, την συγκέντρωση ανθρώπινου και υλικού πλούτου. Οι μητροπολιτικές επεκτάσεις είναι το εξελικτικό στάδιο της συνεκτικής πόλης του 20ου αι.

 Στην πρόσφατη διάλεξή σας στην 1η Biennale του Ρότερνταμ, με τίτλο "Mobility - Α room with α view", παρομοιάζετε τη σύγχρονη ζωή στις μεγαλουπόλεις με τα χαρακτηριστικά του "hypertext", αποδίδοντας με αυτό τον τρόπο τα πολλαπλά επίπεδα στα οποία κινείται ο σύγχρονος άνθρωπος. Αυτό το αστικό τοπίο, πολύπλοκο, "τεχνητό", με "virtual" προεκτάσεις, φαντάζει σε άλλους εφιαλτικό και σε άλλους εξαιρετικά ενδιαφέρον. Πιστεύετε πως μπορούμε να διαχειριστούμε αυτό το αστικό περιβάλλον και με ποιο τρόπο;

Ναι, χρησιμοποίησα αυτή τη μεταφορά. Στις σύγχρονες πόλεις οι άνθρωποι κινούνται σε πραγματικό ή ψηφιακό χώρο και σε διάφορα κοινωνικά επίπεδα.

Μπορούμε να παρομοιάσουμε την ταυτόχρονη κίνηση ενός ανθρώπου σε πολλαπλά κοινωνικά σύμπαντα, με τα χαρακτηριστικά ενός ψηφιακού κειμένου (hypertext), με τις "ενεργές" λέξεις που συνδέουν ένα σύνολο από ψηφιακά κείμενα. Στο hypertext "κλικάρουμε" πάνω σε μια λέξη και περνάμε σε μια ίδια λέξη σε ένα άλλο κείμενο, ή σε μια σειρά από άλλα κείμενα. Στα ψηφιακά κείμενα, η ίδια λέξη ανήκει ταυτόχρονα σε πολλά άλλα κείμενα, σε κάθε ένα από τα οποία, συμβάλλει στην παραγωγή διαφορετικών νοημάτων σε συνδυασμό με τις άλλες λέξεις, και σε ένα συντακτικό που μπορεί να διαφέρει από το ένα στο άλλο. Η ψηφιοποίηση της εικόνας έχει δημιουργήσει επιπλέον δυνατότητες στη δημιουργία "hypermedia", με συνδέσεις κειμένων, ήχων και εικόνων. Το πρόθεμα "hyper" χρησιμοποιείται εδώ με τη μαθηματική του έννοια: "hyperspace", δηλαδή χώρος με "ν" διαστάσεις. Αντίστοιχα οι άνθρωποι σήμερα, κινούνται ταυτόχρονα μέσα στα διαφορετικά κοινωνικά τους πεδία, όπως οι λέξεις μέσα στα διάφορα επίπεδα ενός "hypertext". Από την μια πλευρά, δι-αντιδρούν με συναδέλφους μέσα σε ένα επαγγελματικό "συντακτικό", από την άλλη με συγγενείς στο πλαίσιο ενός οικογενειακού "συντακτικού" κλπ. Είναι οι λέξεις-άτομα που συνιστούν τις βασικές συνδέσεις ανάμεσα στα κείμενα-κοινωνικά πεδία. Μετακινούνται από το ένα πεδίο στο άλλο είτε φυσικώς είτε με τις τηλεπικοινωνίες. Η φύση των διάφορων κοινωνικών πεδίων είναι διαφορετική. Και η συμμετοχή ενός ατόμου σε κάθε ένα από αυτά διαφέρει σε διάρκεια και σε συμπεριφορά. Οι διαντιδράσεις μπορεί να είναι οικονομικές, πολιτισμικές, συναισθηματικές, αμοιβαίες ή ιεραρχικές, συμβατικές, πρόσωπο με πρόσωπο, γραπτές, ηχητικές. Τα πεδία επίσης ποικίλουν και στην κλίμακά τους, μπορεί να είναι τοπικά ή παγκόσμια, ανοιχτά ή κλειστά. Τα δίκτυα που δομούν αυτά τα πεδία μπορούν να έχουν τη μορφή αστεριού, πλέγματος, ή δέντρου. Η συμπεριφορά των ατόμων δημιουργεί κώδικες, με άλλα λόγια τα άτομα "ντύνονται" διαφορετικούς κοινωνικούς και πολιτισμικούς κώδικες για να μετακινούνται από το ένα πεδίο στο άλλο.

Γεγονός είναι πάντως, ότι δεν έχει το κάθε άτομο τις ίδιες δυνατότητες να δομήσει γύρω του κοινωνικούς χώρους σε "ν" διαστάσεις ή να κινείται εύκολα ανάμεσα σε διάφορα κοινωνικά πεδία. Για κάποιους, το δίκτυο των σχέσεών τους έχει πλήρως καταρρεύσει: το οικονομικό, οικογενειακό, τοπικό, θρησκευτικό πεδίο, επικαλύπτονται σε μεγάλο βαθμό. Έτσι, για παράδειγμα, οι αποκλεισμένοι της αγοράς εργασίας, δεν μπορούν να κινούνται σε πολλαπλά κοινωνικά πεδία και συναναστρέφονται ανθρώπους σε ένα μικρό τοπικό περιβάλλον. Η δυνατότητα κίνησης σε μια σειρά πεδία, ανοίγει δρόμους που δεν είναι ισότιμα προσβάσιμοι σε όλους.

Δεν έδωσα πρόσημο σε αυτή την κατάσταση, δεν την χαρακτήρισα ούτε καλή ούτε κακή. Είναι όμως μια κατάσταση που την παρατηρούμε. Αλλά σίγουρα μια πολυσύνθετη κοινωνία είναι μια κοινωνία πιο δυνατή.

Όσον αφορά στη θέση των αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων σε αυτό το πλαίσιο, η πρόκληση είναι μεγάλη. Το βασικό στοιχείο της νέας κατάστασης είναι η πολυπλοκότητα των δραστηριοτήτων που απαιτεί τον χειρισμό αντίστοιχα σύνθετων και πολυλειτουργικών τόπων. Η συγχρονικότητα επίσης των λειτουργιών, η ανάγκη δηλαδή για κάλυψη πολλών λειτουργικών απαιτήσεων σε ίδιο τόπο και χρόνο ταυτόχρονα, είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας.

Γι' αυτό μιλήσατε για την ενσωμάτωση της διάστασης του χρόνου στην πολεοδομία, για την "χρονο-πολεοδομία";

Μίλησα για "χρονοπολεοδομία", γιατί πιστεύω ότι είναι πραγματικά σημαντική η παράμετρος "χρόνος", στο σχεδιασμό σύγχρονου αστικού χώρου. Έχει μεγάλη σημασία η συγχρονικότητα των λειτουργιών και όχι μόνο η χωρική τους συνύπαρξη. Η εισαγωγή της ταχύτητας στην αναπαράσταση των αστικών φαινομένων μας υποχρεώνει να αναθεωρήσουμε τα κριτήρια και τα εργαλεία οργάνωσης και διαχείρισης της πόλης.

Οι λειτουργίες δεν είναι μόνο πολλές αλλά συμβαίνουν ταυτόχρονα σε τόπο και χρόνο και αυτό πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στον προγραμματισμό των χρήσεων και το σχεδιασμό των χώρων. Οι χώροι είναι ενεργοί και μπορεί αλλάζουν διαρκώς στην διάρκεια μιας ημέρας. Σε ένα περιβάλλον όπου "σεκάνς" δραστηριοτήτων αναμειγνύονται και αλληλεπικαλύπτονται, οι επιστήμονες που διαχειρίζονται τον χώρο πρέπει να σκέφτονται και τον χρονικό συγχρονισμό των λειτουργικών απαιτήσεων.

Η έκθεση έρχεται να προτείνει μια σειρά "καινοτομίες" για τη διαχείριση των νέων αστικών χώρων που σχετίζονται με την κινητικότητα, και την ενσωμάτωσή τους στη ζωή της πόλης. Το παράδοξο είναι πως όλοι αυτοί οι χώροι, απόλυτα απαραίτητοι στη λειτουργία των πόλεων, εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως "απωθητικοί τόποι", από την πλειοψηφία των κατοίκων των πόλεων. Έχουν χαρακτηριστεί ως "μη τόποι". Υπάρχει μια μεγάλη αντίφαση στον τρόπο αντιμετώπισης της πλειοψηφίας των πολιτών (στην Ελλάδα ισχύει σε πολύ μεγάλο βαθμό): όλοι χρειάζονται και ζητούν τους χώρους της "νέας κινητικότητας", απαιτούν υποδομές, μεγάλα οδικά έργα, ενώ ταυτόχρονα ονειρεύονται "ρομαντικές" πόλεις χωρίς αυτά. Πιστεύεται πως μια έκθεση αρχιτεκτονικού έργου όπως αυτή, και μια σειρά από έργα που τολμούν να αναζητήσουν νέους συνδυασμούς αστικών λειτουργιών, μπορεί να αλλάξει τη στάση των πολιτών;

Οι χώροι που συγκεντρώνουν πολλές χρήσεις, οι υπεραγορές, οι πολύ-κινηματογράφοι, οι μεγάλες αλυσίδες fast food, αλλά και χώροι σχετικοί με την κινητικότητα - σταθμοί, αεροδρόμια, χώροι στάθμευσης, χαρακτηρίσθηκαν και από ορισμένους συγγραφείς ως "μη -τόποι"2. Εγώ δεν το συμμερίζομαι αυτό, αντιθέτως πιστεύω πως πρόκειται για χώρους στρατηγικής σημασίας για τις σύγχρονες μητροπόλεις. Είναι οι νέοι χώροι που καταγράφουν την επέκταση του αστικού τοπίου, την αποκέντρωση της συνεκτικής πόλης.

Είναι χώροι στρατηγικής σημασίας γιατί καταγράφουν τη "μητροπολιτική δύναμη". Πιστεύω πως το πιο σημαντικό είναι να κατανοήσουμε όλοι την "μητροπολιτική δύναμη" των σύγχρονων αστικών συγκροτημάτων, τον δυναμισμό της ετερογένειας και της πολυπλοκότητάς τους.

Οι σύγχρονοι μητροπολιτικοί σχηματισμοί γεννιούνται καθώς μεγάλες πόλεις ενσωματώνουν μικρότερες πόλεις και χωριά που βρίσκονται γύρω από την περίμετρό τους, σχηματίζοντας διευρυμένες, ασυνεχείς και ετερογενείς αστικές περιοχές. Οι σύγχρονες μητροπόλεις αποτελούνται από αστικές συνεκτικές περιοχές αλλά και ύπαιθρο, από παλιές και νέες εκτάσεις, από ιστορικές και νέες περιοχές. Στις μητροπόλεις, τα άτομα κινούνται προς όλες τις κατευθύνσεις, όλες τις ώρες μιας ημέρας και νύχτας - αυτή η υπερ-μοντέρνα κοινωνία γεννά δυναμικούς "υπερ-χώρους" με "ν" διαστάσεις, λειτουργικές και κοινωνικές που προσφέρουν τη δυνατότητα πολλαπλών επιλογών. Είναι αλήθεια πως στις περισσότερες χώρες, η πολιτική εξουσία αλλά και η τοπική διοίκηση των πόλεων, αδυνατεί να κατανοήσει τη νέα μητροπολιτική κλίμακα. Και γι' αυτό έχουμε και τα φαινόμενα που λέτε, να επιμένουν για την υλοποίηση ή και την αποτροπή κάποιων έργων στην περιφέρειά τους, με καθαρά τοπικά κριτήρια και όχι συνολικά.

Πρέπει να επιμείνουμε και να υποστηρίξουμε τη μητροπολιτική κλίμακα. Για μένα αυτό είναι το πιο σημαντικό: να κατανοήσουμε αυτή τη νέα "μητροπολιτική δύναμη", για να μπορέσουμε να τη διαχειριστούμε.

Από το περιοδικό του Σ.Α.Θ. Τεύχος 9