ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΜΑΤΙΕΣ
02 Φεβρουάριος, 2006
ΤΟΠΙΟ. ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ.
Για την νέα μεγάλη διήγηση των Αρχιτεκτόνων. Τα τελευταία χρόνια παράλληλα με την ανερχόμενη οικολογική συνείδηση διεθνώς αλλά και στη χώρα μας, έχει αναπτυχθεί μεγάλος προβληματισμός μεταξύ των αρχιτεκτόνων, με αντικείμενο το τοπίο.
Από μια πρώτη προσέγγιση, η αιτία της εξελισσόμενης ανησυχίας μας, για την διατήρηση και την προστασία του περιβάλλοντος και κατ’ επέκταση του χώρου και του τοπίου που μας περιβάλει, είναι οι ολοένα αυξανόμενες πληθυσμιακές συγκεντρώσεις σε μεγάλα αστικά και μητροπολιτικά συγκροτήματα. Οι πληθυσμιακές συγκεντρώσεις με την σειρά τους οφείλονται στις κοινωνικές και ταξικές ανακατατάξεις που αναπτύχθηκαν από την περίοδο της πρώτης βιομηχανικής περιόδου. Η βιομηχανική επανάσταση επί πλέον σφράγισε τον πολιτισμικό διαχωρισμό μεταξύ του λεγόμενου αναπτυγμένου και του αυθόρμητου κόσμου.
Η βιομηχανική κοινωνία με την ανάπτυξη της μέσα από τις επιστήμες και την τεχνολογία άρχισε να απάντά στα μεγάλα προβλήματα επιβίωσης, διαβίωσης και ποιότητας ζωής. Οι διαδικασίες και ο τρόπος στον λεγόμενο αναπτυγμένο κόσμο άλλαξε ριζικά. Τα ανθρώπινα επιτεύγματα σε όλα τα επίπεδα ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο με αποκορύφωμα την έξοδο του ανθρώπου από τα γήινα πλαίσια.
Με την πάροδο του χρόνου ο αρχικός ενθουσιασμός παραχώρησε την θέση του στον σκεπτικισμό. Η συνειδητοποίηση του ότι τα ανθρώπινα προβλήματα δεν είναι δυνατόν να λυθούν μόνο στα πλαίσια μιας μεγάλης ποσοτικά και ποιοτικά υλικής παραγωγής, αλλά τουναντίον και εις μάτην τα ανακύπτοντα προβλήματα φάνταζαν πιο δύσκολα και δισεπίλυτα από τα προηγούμενα.
Στα πλαίσια αυτής της άναρχης και ανεξέλεγκτης ανάπτυξής, τα φυσικά διαθέσιμα καταναλώθηκαν , σπαταλήθηκαν ή και καταστρέφονται μέχρι και σήμερα , χωρίς καμία πρόνοια για έλεγχο, αναπλήρωση ή και αντικατάσταση τους.
Η εξόρυξη πρώτων υλών, η εκμετάλλευση του φυσικού χώρου για εγκαταστάσεις κατοίκησης και παραγωγής, διαρκώς άλλαζαν και αλλάζουν τις ισορροπίες μεταξύ φυσικού και δομημένου χώρου. Η συνείδηση αυτής της απώλειας, της αναλογίας και της ισόρροπης σχέσης φυσικού και ανθρώπινου περιβάλλοντος αποτέλεσε την αιτία για την έναρξη του οικολογικού προβληματισμού και του είδους της ανάπτυξης που ακολουθήθηκε.
Στο πεδίο της Αρχιτεκτονικής οι οικολογικοί προβληματισμοί εκφράζονται μέσα και από τα Αρχιτεκτονικά ρεύματα αλλά κατά κύριο λόγο από το υπόβαθρο και το πλαίσιο που αυτή ασκήθηκε μέχρι και σήμερα. Στα πλαίσια του σχεδιασμού για το αστικό, περιαστικό και φυσικό περιβάλλον έχει αναπτυχθεί πλατιά φιλολογία ιδιαίτερα για τον χώρο και το τοπίο.
Πολλές από τις απόψεις, μας βρίσκουν σύμφωνους και άλλες διάφωνους ως προς τις αντιλήψεις, αναγνώσεις και παρεμβάσεις στο τοπίο.
Η σημαντικότερη ίσως ένσταση που θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε, είναι η οπτική της αντιμετώπισης του ζητήματος όπως έχει διατυπωθεί έως και σήμερα στον ήδη ανοικτό διάλογο. Ο χώρος και το τοπίο αντιμετωπίζεται στους πλείστους εξ υμών ως προϊόν παραγωγής και κατανάλωσης ανάλογο των βιομηχανικών αγαθών. Δρώντας μέσα από την λογική της λεγόμενης ανάπτυξης (βλέπε κέρδους), τα αποτελέσματα εξακολουθούν να είναι ορατά και να αξιολογούνται ως αρνητικά, χωρίς να μας παρέχεται η δυνατότητα μιας αξιόπιστης αντιμετώπισης του προβλήματος. Αυτός ο τρόπος χειρισμού θυμίζει την πολλές φορές την αμφιλεγόμενη μεθοδολογία της διερεύνησης μη γραμμικών συστημάτων με όρους γραμμικότητας και αναλογιών.
Με το παρόν κείμενο θέτουμε το ζήτημα σε μια νέα βάση, με μια άλλη προοπτική.
Η θεώρηση του χώρου και του τοπίου στα πλαίσια ενός φυσικού προτύπου και ως εκ τούτου ως ενός ανοικτού ενεργειακού συστήματος, μας ανοίγει νέους από τους μέχρι τώρα δρόμους σκέψης. Το τοπίο γίνεται αντιληπτό, με μια σύνθετη διαδικασία συνειδητού και ασυνειδήτου. Η πολυπλοκότητα των συνειρμών και προβολών του ασυνειδήτου, που εισέρχονται στις αναγνώσεις και αξιολογήσεις μας σαφώς εμπεριέχουν ένα βαρύτατο αρχείο αοριστίας. Αν λάβουμε υπ όψιν δε και τις συνθέσεις συνειρμών και φυσικών γεγονότων η αοριστία εμφανίζεται με εκθετική μορφή. Στο επίπεδο του συνειδητού η αντιληπτική διαδικασία ανάγεται μέσα από ερεθίσματα και αισθητηριακές προσλήψεις που δέχεται ο κάθε παρατηρητής στο χώρο και στο τοπίο. Οι αισθητηριακές προσλήψεις δεν είναι τίποτα άλλο από αποτελέσματα φυσικών, δυναμικών δράσεων, ανοικτών συστημάτων. Θεωρούμε τους παράγοντες και τα συστήματα που εμφανίζονται στο τοπίο ως ανοικτά διότι αφενός ο βαθμός πρόβλεψης αλλά και κάθε εμπειρική προσέγγιση δεν μπορούν να νομοθετηθούν καθολικά αλλά μόνο σε συγκεκριμένα πλαίσια αφαίρεσης, χωρίς την επιδίωξη της καθολικής σύνθεση σε νόμους. Οι απαιτούμενες δηλώσεις της εισαγωγής του ασυνειδήτου και των πιθανών συνειρμών του εκάστοτε παρατηρητή, οφείλουν να παρακολουθούν και να εκθέτονται ανάλογα.
Τα δυναμικά ανοικτά συστήματα που κάθε φορά θα εξετάζουμε, έχουν την βάση τους σε ενεργειακές συνθέσεις των όσων παραγόντων μπορούν να συσχετισθούν αναλόγως του πλαισίου αφαίρεσης που κάθε φορά θέτουμε, κι αυτό γιατί γίνεται αντιληπτή ή απειρία των παραγόντων που θα μπορούσαν να προβλεφθούν και να συντεθούν μέσα σε ένα τέτοιο σύστημα.
Ο James J. Gibson σημειώνει « Ο παρατηρητής όντας ένας οργανισμός, ανταλλάσσει ενέργεια με το περιβάλλον μέσω της αναπνοής, της κατανάλωσης τροφής και της συμπεριφοράς. Ένα πολύ μικρό κλάσμα αυτής της περιβάλλουσας θάλασσας ενεργείας συνιστά ερεθισμό και παρέχει πληροφορίες. Το κλάσμα είναι μικρό, αφού μόνο η περιβάλλουσα οσμή που εισέρχεται στην μύτη είναι δραστική για την όσφρηση, μόνο η αλληλουχία των παλμικών κινήσεων του αέρα που προσκρούει στα τύμπανα τω αυτιών, είναι δραστική για την ακοή και μόνο το περιβάλλον φως πού εισέρχεται στην κόρη του ματιού είναι για την όραση».
Είναι δυναμικό ένα τοπιακό σύστημα ή βρίσκεται σε ισορροπία?
Η εντύπωση της ακινησίας και ισορροπίας που σχηματίζουμε τις περισσότερες φορές στο ανοικτό σύστημα ενός τοπίου οφείλεται επί το πλείστον στην αντιληπτική αδυναμία μας, η οποία αναζητά μια χρονική αισθητηριακή απόσταση για να αναδείξει το δυναμικό γεγονός από την φαινόμενη ισορροπία της δεδομένης χρονικής περιόδου.
Τα ανοικτά συστήματα έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των αναλόγων θερμοδυναμικών, και αποτελούν μάλλον τον κανόνα και το πρότυπο που βρίσκουν εφαρμογή στα συστήματα των ζωντανών οργανισμών, ανθρωπίνων κοινωνιών αλλά και απλούστερων φυσικών και υλικών συστημάτων. Ο πρωτοπόρος της θεωρητικής διατύπωσης Ilya Prigogine έδειξε ότι μακριά από την θερμοδυναμική ισορροπία η ύλη αποκτά άλλες ιδιότητες, αυτοοργανώνεται και παράγει νέες πολυπλοκότερες δομές από τυχαίες διακυμάνσεις τις οποίες μάλιστα ονομάζει με την αντιφατική έκφραση dissipative structures «δομές διασποράς».
Υιοθετώντας το φυσικό πρότυπο των ανοικτών συστημάτων για τον χώρο και το τοπίο, αποκτούμε ένα σημαντικό θεωρητικό εργαλείο για την ανάλυση – ανάγνωση του χώρου και του τοπίου. Κατανοούμε την οποιαδήποτε συγκρότηση του χώρου και του τοπίου ως προϊόντα δυναμικών δράσεων σε όποιο επίπεδο αφαίρεσης επιδιώξουμε τις αναγνώσεις μας.
Αυτή η υπόθεση εργασίας αποτέλεσε τον κορμό της κεντρικής ιδέας της σχετικής έρευνας στα πλαίσια διδακτορικής διατριβής. Με το νέο αυτό εργαλείο παρέχεται η δυνατότητα να διαβάζουμε, να μιλάμε και να έχουμε σχεδιαστικές απόψεις και δράσεις που θα υπαγορεύονται από τα στοιχεία, τα συστήματα και τις περιβάλλουσες δομές του ίδιου του τόπου.
Η θεώρηση του ενεργειακού επιπέδου αποτελεί το κατώφλι αναφοράς φυσικών δρώμενων και κατά συνέπεια των αναλόγων αισθητηριακών προσλήψέων στο χώρο και το τοπίο.
Το πλαίσιο επαναδιατυπώνει τα πράγματα στον χώρο και το τοπίο θεωρώντας ότι το τοπίο δεν αποτελεί μόνο μια «νόστιμη» ή «άνοστη» οπτική εικόνα για σύντομη κατανάλωση, αλλά ως σχέσεις δυναμικών δράσεων και αισθητηριακών διεγέρσεων. Γιατί τον χώρο και το τοπίο το αντιλαμβανόμαστε με όλες τις αισθήσεις, γιατί το τοπίο το βλέπουμε, το ακούμε, το μυρίζουμε, το εγγίζουμε, γιατί όλες αυτές οι προσλήψεις είναι το καθοριστικό υλικό που συγκροτεί την έννοια τοπίο.
ΖΑΠΟΥΝΙΔΗΣ ΗΛΙΑΣ
Αρχιτέκτων Μηχανικός
Η βιομηχανική κοινωνία με την ανάπτυξη της μέσα από τις επιστήμες και την τεχνολογία άρχισε να απάντά στα μεγάλα προβλήματα επιβίωσης, διαβίωσης και ποιότητας ζωής. Οι διαδικασίες και ο τρόπος στον λεγόμενο αναπτυγμένο κόσμο άλλαξε ριζικά. Τα ανθρώπινα επιτεύγματα σε όλα τα επίπεδα ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο με αποκορύφωμα την έξοδο του ανθρώπου από τα γήινα πλαίσια.
Με την πάροδο του χρόνου ο αρχικός ενθουσιασμός παραχώρησε την θέση του στον σκεπτικισμό. Η συνειδητοποίηση του ότι τα ανθρώπινα προβλήματα δεν είναι δυνατόν να λυθούν μόνο στα πλαίσια μιας μεγάλης ποσοτικά και ποιοτικά υλικής παραγωγής, αλλά τουναντίον και εις μάτην τα ανακύπτοντα προβλήματα φάνταζαν πιο δύσκολα και δισεπίλυτα από τα προηγούμενα.
Στα πλαίσια αυτής της άναρχης και ανεξέλεγκτης ανάπτυξής, τα φυσικά διαθέσιμα καταναλώθηκαν , σπαταλήθηκαν ή και καταστρέφονται μέχρι και σήμερα , χωρίς καμία πρόνοια για έλεγχο, αναπλήρωση ή και αντικατάσταση τους.
Η εξόρυξη πρώτων υλών, η εκμετάλλευση του φυσικού χώρου για εγκαταστάσεις κατοίκησης και παραγωγής, διαρκώς άλλαζαν και αλλάζουν τις ισορροπίες μεταξύ φυσικού και δομημένου χώρου. Η συνείδηση αυτής της απώλειας, της αναλογίας και της ισόρροπης σχέσης φυσικού και ανθρώπινου περιβάλλοντος αποτέλεσε την αιτία για την έναρξη του οικολογικού προβληματισμού και του είδους της ανάπτυξης που ακολουθήθηκε.
Στο πεδίο της Αρχιτεκτονικής οι οικολογικοί προβληματισμοί εκφράζονται μέσα και από τα Αρχιτεκτονικά ρεύματα αλλά κατά κύριο λόγο από το υπόβαθρο και το πλαίσιο που αυτή ασκήθηκε μέχρι και σήμερα. Στα πλαίσια του σχεδιασμού για το αστικό, περιαστικό και φυσικό περιβάλλον έχει αναπτυχθεί πλατιά φιλολογία ιδιαίτερα για τον χώρο και το τοπίο.
Πολλές από τις απόψεις, μας βρίσκουν σύμφωνους και άλλες διάφωνους ως προς τις αντιλήψεις, αναγνώσεις και παρεμβάσεις στο τοπίο.
Η σημαντικότερη ίσως ένσταση που θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε, είναι η οπτική της αντιμετώπισης του ζητήματος όπως έχει διατυπωθεί έως και σήμερα στον ήδη ανοικτό διάλογο. Ο χώρος και το τοπίο αντιμετωπίζεται στους πλείστους εξ υμών ως προϊόν παραγωγής και κατανάλωσης ανάλογο των βιομηχανικών αγαθών. Δρώντας μέσα από την λογική της λεγόμενης ανάπτυξης (βλέπε κέρδους), τα αποτελέσματα εξακολουθούν να είναι ορατά και να αξιολογούνται ως αρνητικά, χωρίς να μας παρέχεται η δυνατότητα μιας αξιόπιστης αντιμετώπισης του προβλήματος. Αυτός ο τρόπος χειρισμού θυμίζει την πολλές φορές την αμφιλεγόμενη μεθοδολογία της διερεύνησης μη γραμμικών συστημάτων με όρους γραμμικότητας και αναλογιών.
Με το παρόν κείμενο θέτουμε το ζήτημα σε μια νέα βάση, με μια άλλη προοπτική.
Η θεώρηση του χώρου και του τοπίου στα πλαίσια ενός φυσικού προτύπου και ως εκ τούτου ως ενός ανοικτού ενεργειακού συστήματος, μας ανοίγει νέους από τους μέχρι τώρα δρόμους σκέψης. Το τοπίο γίνεται αντιληπτό, με μια σύνθετη διαδικασία συνειδητού και ασυνειδήτου. Η πολυπλοκότητα των συνειρμών και προβολών του ασυνειδήτου, που εισέρχονται στις αναγνώσεις και αξιολογήσεις μας σαφώς εμπεριέχουν ένα βαρύτατο αρχείο αοριστίας. Αν λάβουμε υπ όψιν δε και τις συνθέσεις συνειρμών και φυσικών γεγονότων η αοριστία εμφανίζεται με εκθετική μορφή. Στο επίπεδο του συνειδητού η αντιληπτική διαδικασία ανάγεται μέσα από ερεθίσματα και αισθητηριακές προσλήψεις που δέχεται ο κάθε παρατηρητής στο χώρο και στο τοπίο. Οι αισθητηριακές προσλήψεις δεν είναι τίποτα άλλο από αποτελέσματα φυσικών, δυναμικών δράσεων, ανοικτών συστημάτων. Θεωρούμε τους παράγοντες και τα συστήματα που εμφανίζονται στο τοπίο ως ανοικτά διότι αφενός ο βαθμός πρόβλεψης αλλά και κάθε εμπειρική προσέγγιση δεν μπορούν να νομοθετηθούν καθολικά αλλά μόνο σε συγκεκριμένα πλαίσια αφαίρεσης, χωρίς την επιδίωξη της καθολικής σύνθεση σε νόμους. Οι απαιτούμενες δηλώσεις της εισαγωγής του ασυνειδήτου και των πιθανών συνειρμών του εκάστοτε παρατηρητή, οφείλουν να παρακολουθούν και να εκθέτονται ανάλογα.
Τα δυναμικά ανοικτά συστήματα που κάθε φορά θα εξετάζουμε, έχουν την βάση τους σε ενεργειακές συνθέσεις των όσων παραγόντων μπορούν να συσχετισθούν αναλόγως του πλαισίου αφαίρεσης που κάθε φορά θέτουμε, κι αυτό γιατί γίνεται αντιληπτή ή απειρία των παραγόντων που θα μπορούσαν να προβλεφθούν και να συντεθούν μέσα σε ένα τέτοιο σύστημα.
Ο James J. Gibson σημειώνει « Ο παρατηρητής όντας ένας οργανισμός, ανταλλάσσει ενέργεια με το περιβάλλον μέσω της αναπνοής, της κατανάλωσης τροφής και της συμπεριφοράς. Ένα πολύ μικρό κλάσμα αυτής της περιβάλλουσας θάλασσας ενεργείας συνιστά ερεθισμό και παρέχει πληροφορίες. Το κλάσμα είναι μικρό, αφού μόνο η περιβάλλουσα οσμή που εισέρχεται στην μύτη είναι δραστική για την όσφρηση, μόνο η αλληλουχία των παλμικών κινήσεων του αέρα που προσκρούει στα τύμπανα τω αυτιών, είναι δραστική για την ακοή και μόνο το περιβάλλον φως πού εισέρχεται στην κόρη του ματιού είναι για την όραση».
Είναι δυναμικό ένα τοπιακό σύστημα ή βρίσκεται σε ισορροπία?
Η εντύπωση της ακινησίας και ισορροπίας που σχηματίζουμε τις περισσότερες φορές στο ανοικτό σύστημα ενός τοπίου οφείλεται επί το πλείστον στην αντιληπτική αδυναμία μας, η οποία αναζητά μια χρονική αισθητηριακή απόσταση για να αναδείξει το δυναμικό γεγονός από την φαινόμενη ισορροπία της δεδομένης χρονικής περιόδου.
Τα ανοικτά συστήματα έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των αναλόγων θερμοδυναμικών, και αποτελούν μάλλον τον κανόνα και το πρότυπο που βρίσκουν εφαρμογή στα συστήματα των ζωντανών οργανισμών, ανθρωπίνων κοινωνιών αλλά και απλούστερων φυσικών και υλικών συστημάτων. Ο πρωτοπόρος της θεωρητικής διατύπωσης Ilya Prigogine έδειξε ότι μακριά από την θερμοδυναμική ισορροπία η ύλη αποκτά άλλες ιδιότητες, αυτοοργανώνεται και παράγει νέες πολυπλοκότερες δομές από τυχαίες διακυμάνσεις τις οποίες μάλιστα ονομάζει με την αντιφατική έκφραση dissipative structures «δομές διασποράς».
Υιοθετώντας το φυσικό πρότυπο των ανοικτών συστημάτων για τον χώρο και το τοπίο, αποκτούμε ένα σημαντικό θεωρητικό εργαλείο για την ανάλυση – ανάγνωση του χώρου και του τοπίου. Κατανοούμε την οποιαδήποτε συγκρότηση του χώρου και του τοπίου ως προϊόντα δυναμικών δράσεων σε όποιο επίπεδο αφαίρεσης επιδιώξουμε τις αναγνώσεις μας.
Αυτή η υπόθεση εργασίας αποτέλεσε τον κορμό της κεντρικής ιδέας της σχετικής έρευνας στα πλαίσια διδακτορικής διατριβής. Με το νέο αυτό εργαλείο παρέχεται η δυνατότητα να διαβάζουμε, να μιλάμε και να έχουμε σχεδιαστικές απόψεις και δράσεις που θα υπαγορεύονται από τα στοιχεία, τα συστήματα και τις περιβάλλουσες δομές του ίδιου του τόπου.
Η θεώρηση του ενεργειακού επιπέδου αποτελεί το κατώφλι αναφοράς φυσικών δρώμενων και κατά συνέπεια των αναλόγων αισθητηριακών προσλήψέων στο χώρο και το τοπίο.
Το πλαίσιο επαναδιατυπώνει τα πράγματα στον χώρο και το τοπίο θεωρώντας ότι το τοπίο δεν αποτελεί μόνο μια «νόστιμη» ή «άνοστη» οπτική εικόνα για σύντομη κατανάλωση, αλλά ως σχέσεις δυναμικών δράσεων και αισθητηριακών διεγέρσεων. Γιατί τον χώρο και το τοπίο το αντιλαμβανόμαστε με όλες τις αισθήσεις, γιατί το τοπίο το βλέπουμε, το ακούμε, το μυρίζουμε, το εγγίζουμε, γιατί όλες αυτές οι προσλήψεις είναι το καθοριστικό υλικό που συγκροτεί την έννοια τοπίο.
ΖΑΠΟΥΝΙΔΗΣ ΗΛΙΑΣ
Αρχιτέκτων Μηχανικός
