Ανα-διαστασιολόγηση του Ντιτρόιτ:

Η «ανάπτυξη» είναι όμοια με ένα νεκρό αστέρι το φως του οποίου ακόμα το βλέπουμε, αν και έχει σβήσει προ πολλού[1]

 
Το πρόταγμα της από-ανάπτυξης του Latouche [2] που κατ' ουσία συνίσταται στη δημιουργία συμβιωτικών και αυτόνομων κοινωνιών δεν αποβλέπει στην αντινομία της αρνητικής μεγέθυνσης αλλά σε μια αλλαγή πλεύσης βασισμένη σε εφικτούς ριζοσπαστικούς στόχους όπως π.χ. αναδόμηση, αναδιανομή, μείωση, επαναχρησιμοποίηση, αναμετατροπή και αλλαγή μεγέθους.  Εάν σταθούμε στο τελευταίο και ταυτόχρονα προσπαθήσουμε να το φανταστούμε ως στρατηγικό εργαλείο πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, υπερπηδώντας γραφειοκρατικά κωλύματα, συμφέροντα και στείρες αρνήσεις το πρώτο ερώτημα που θα μας έρθει στο μυαλό πιστεύω ότι είναι το εξής: Εντάξει, ποιος πολιτικός είναι αρκετά θαρραλέος ώστε να αναλάβει μια τέτοια ευθύνη και να ξεκινήσει κάτι τόσο μακροσκοπικό και πολύπλοκο όπου εμπλέκονται τόσοι φορείς;

Είμαι σίγουρος ότι πολλοί αρχιτέκτονες, σκεπτόμενοι άλλα προβλήματα -ίσως ήσσονος  σημασίας- που τους ταλαιπωρούν στην επαγγελματική τους πρακτική, θα έδιναν μια αρνητική απάντηση. Κι όμως. Ο δήμαρχος του Ντιτρόιτ έρχεται μάλλον να διαψεύσει τέτοιες αρνητικές σκέψεις με τη συνδρομή της γνωστής Toni Griffin, της Karla Henderson, της Marja Winters και ενός πολυάριθμου επιτελείου επιχειρώντας μια πρωτόγνωρη επανα-διαστασιολόγηση της πόλης με το φιλόδοξο Detroit Works Project[3].

Οι αναγγελθείσες  προθέσεις του δημάρχου Dave Bind φαίνονται αρκετά ενθαρρυντικές, αν και δεν προκύπτουν από μια σαφή ιδεολογική προσέγγιση. Ήδη εδώ και ένα χρόνο έχει παραθέσει ένα όραμα από την κλίμακα της γειτονιάς μέχρι εκείνο της μητρόπολης του Ντιτρόιτ με τη δημιουργία 9 γειτονιών υψηλής ποιότητας ζωής όπου θα συγκεντρωθεί εθελοντικά πληθυσμός από άλλες περιοχές, δραστική αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών και ταυτόχρονη μείωση του όγκου τους καθώς και επαναφορά μέρους του απολεσθέντος πληθυσμού στα πλαίσια μιας ευρύτερης αναβάθμισης του αστικού χώρου.  

Ο τελευταίος, εδώ και χρόνια αποτυπώνει τις συνέπειες της αποβιομηχάνισης και ιδιαίτερα της βιομηχανίας του αυτοκίνητου[4] καθώς και των ρατσιστικών καταβολών με τη μεσαία λευκή τάξη να μετακινείται στα προάστια, ιδιαίτερα μετά το 1960[5], αφήνοντας το κέντρο στα πιο αδύνατα οικονομικά στρώματα μεταναστών και έγχρωμων τα οποία και δεν μπορούν να συντηρήσουν τα παλαιά κτίρια που διαμένουν (χαρακτηριστική η ταινία Gran Torino όπου η γειτονιά του Κλίντ Ίστγουντ βρίθει από παραμελημένες παλιές μονοκατοικίες με ξεχαρβαλωμένες υδρορροές και κεραμίδια, ενώ τα παιδιά του έχουν μετακομίσει στα ευπορότερα και πιο «ασφαλή» προάστια). Η μετοίκιση αυτή, μεταξύ 1970 και 2000, που είχε ήδη ξεκινήσει μερικώς από το '20 με την μεταφορά της βιομηχανίας Ford λόγω μείωσης κόστους παραγωγής, προκάλεσε μια έντονη και χαρακτηριστική περιαστικοποίηση με την κατασκευή 300.726 σπιτιών στα προάστια, την ίδια στιγμή που το κέντρο έμεινε στάσιμο (μονάχα 2.956 νέες κατοικίες έγιναν στο ίδιο χρονικό διάστημα). Οι απώλειες αυτές αποτυπώθηκαν έντονα στο αστικό περιβάλλον του κέντρου με την εγκατάλειψη χιλιάδων σπιτιών και οικοπέδων που αφέθηκαν αναξιοποίητα καθιστώντας το (ιδιαίτερα στα μάτια των μεσοαστών) ξεπερασμένο και ανοικείο. Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες στο κέντρο υπάρχουν πλέον 78.000 περίπου εγκαταλελειμμένα  σπίτια σαφώς πολλαπλάσια άλλων πόλεων[6].

Η περιαστική ανάπτυξη λοιπόν στο Ντιτρόιτ, σε αντίθεση με τις άλλες αμερικάνικες πόλεις, γίνεται το κυρίαρχο μοντέλο που απομυζά ζωή από το κέντρο και διαμορφώνει ένα νέο «ελκυστικό» ιδιωτικό θα έλεγα χώρο με τεράστια εμπορικά πολυκέντρα, εκτενείς χώρους στάθμευσης που συνοδεύουν όλα ανεξαιρέτως τα κτίρια (χαρακτηριστικό ότι ακόμα και οι εκκλησίες στα προάστια είναι εφοδιασμένες με τεράστιους χώρους στάθμευσης), μεγαλύτερα σπίτια (περίπου διπλάσια από εκείνα του κέντρου) και καλύτερο εξοπλισμό (κλιματισμός, παροχές). Ταυτοχρόνως όμως δημιουργεί μια αστική γεωγραφία του «πουθενά», σύμφωνα με τον James Howard Kustler[7], με μηδαμινούς δημόσιους χώρους (αντιθέτως με το κέντρο και με πλατείες όπως η Cadillac Square), έρημα πεζοδρόμια, τεράστιες λωρίδες δρόμων που διασχίζουν και αποκόπτουν το χώρο, επικίνδυνες υπόγειες διαβάσεις και νέα αστικά κενά διεσπαρμένα σε μια αχανή έκταση 600 τετραγωνικών μιλίων (έναντι των 140 του κέντρου). Η αναζήτηση λοιπόν περισσότερης ασφάλειας και ιδιωτικού χώρου επέφερε μια νέα αστική πραγματικότητα με τη δημιουργία περίκλειστων κοινοτήτων και την κατάργηση όχι μόνο του δημόσιου χώρου αλλά και του ημιδημόσιου μεταβατικού χώρου των πεζοδρομίων και των καφενείων. Ενός χώρου που βασίζονταν στη γειτονιά και στον οποίο μετείχε όλη η κοινότητα. Ενός χώρου που το Detroit Works Project θέλει να επαναφέρει. Πώς θα το επιτύχει; Σύμφωνα με την δημοτική αρχή:

1.με μείωση του χρέους της πόλης κατά 74%
2.με κατεδάφιση μέρους των εγκαταλελειμμένων κατοικιών (3.000 φέτος και 10.000 τα επόμενα τέσσερα χρόνια)
3.με προσέλκυση επενδύσεων
4.με αξιοποίηση των σημαντικών φιλανθρωπικών εισφορών, εράνων και άλλων χορηγιών 
5.με ηθελημένη και εθελοντική μετακίνηση πληθυσμού που θα συγκεντρωθεί σε 9 μεγάλες περιοχές που θα μπορούν να του παράσχουν ικανοποιητικές υπηρεσίες
6.με αξιοποίηση των κενών οικοπέδων και τη δημιουργία εκτενών καλλιεργήσιμων εκτάσεων  που εταιρίες όπως η Hantz Farms LLC θέλουν να επενδύσουν
7.με ταυτόχρονη μείωση του όγκου των υπηρεσιών (αστυνομία, δημοτικοί υπάλληλοι, έξοδα, κ.α.)
8.με μια συναινετική διαδικασία που ξεκίνησε από το 2010 και θα διαρκέσει μέχρι την άνοιξη του 2012 και στην οποία οι πολίτες θα καταθέτουν τη γνώμη τους. Σημειώνω ότι στην πρώτη συνάντηση παραβρέθηκαν περίπου 5.000 πολίτες.

Στον αντίποδα οι αντιρρήσεις αν και δεν ακούγονται τόσο, δεν είναι καθόλου αμελητέες. Συγκεκριμένα οι ενστάσεις βασίζονται στο ότι:

1.Είναι εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί εθελοντική μαζική μετακίνηση του πληθυσμού. Οι μνήμες εκτοπίσεων λόγω φυλετικών διαχωρισμών είναι έντονες, ιδιαίτερα μεταξύ των αφροαμερικανών που αποτελούν το 79% περίπου του κέντρου (ενώ αντίστοιχες προσπάθειες στα τέλη της δεκαετίας του '60 είχαν αποτύχει οικτρά).
2.η λύση βρίσκεται ουσιαστικά στις θέσεις εργασίας οι οποίες δεν δημιουργούνται με τους ρυθμούς που ήθελαν οι διοικούντες καθώς δεν έχουν προσφερθεί ακόμα ελκυστικά πακέτα (κυρίως φορολογικά) που θα προσέλκυαν επιχειρήσεις. Η γη παραμένει ακριβή ενώ δεν υπάρχει κάποιο συνολικό σχέδιο για την εγκατάσταση συγκεκριμένου τύπου βιομηχανιών.
3.οι συναινετικές διαδικασίες αν και ξεκίνησαν καλά κατέληξαν σε συνεδρίες γενικών παραπόνων χωρίς εστίαση[8] και κυρίως στο ότι
4.πίσω από το όραμα της δημοτικής αρχής βρίσκεται ο σχεδιασμός της Living Cities, μιας εθνικής οργάνωσης που περιλαμβάνει: την Bank of America, την Deutsche Bank, την J.P. Morgan Chase, την Morgan Stanley, μαζί με «φιλανθρωπικά» ιδρύματα όπως η Ford, η Kresge (που πληρώνει και την ομάδα των πολεοδόμων), και η Kellogg and Skillman. Δηλαδή ένας σχεδιασμός μεγάλων εταιριών που ίσως να επιφέρει άλλον ένα «εξευγενισμό» με απώτερο στόχο το υπερκέρδος. Άλλωστε η κερδοσκοπία έχει ήδη κάνει την εμφάνισή της[9]. Επενδυτές όπως π.χ. οι Michael Kelly and Matthew Tatarian αγόρασαν μόνο το 2009, 1.500 ιδιοκτησίες στρατηγικής σημασίας στο Downtown, ενώ η  Hantz Farms LLC δια μέσου του προέδρου της έχει δηλώσει ότι εάν δημιουργηθούν πάρκα και χώροι αναψυχής στους κενούς χώρους τότε θα επιβαρύνουν με σημαντικά έξοδα την δημοτική αρχή που ήδη δεν μπορεί να παράσχει στους δημότες ασφάλεια, εκπαίδευση ή υποδομές [10]

Το εγχείρημα του Ντιτρόιτ, που βέβαια θα κριθεί με βάση τα αποτελέσματά του,  σηματοδοτεί για τον πολεοδομικό και προγραμματικό σχεδιασμό ένα κρίσιμο σημείο μετάβασης προς μια νέα ιστορική φάση. Όπως τη δεκαετία του '80 η κρίση του φορντισμού  ως κυρίαρχου προτύπου συσσώρευσης περνάει και στη μελέτη της πόλης με την αμφισβήτηση της μεγάλης κλίμακας, και την επικέντρωση σε μικρότερες και πιο εξατομικευμένες παρεμβάσεις αστικού βελονισμού, έτσι και τώρα η προσπάθεια  επανα-αποίκησης του κέντρου θα αποτελέσει είτε μια νέα απαρχή ανάπτυξης ξεκινώντας από την ίδια αφετηρία εξευγενίζοντας το υποβαθμισμένο αυτό κομμάτι συνεχίζοντας την παράδοση των τελευταίων δεκαετιών ή την απαρχή δημιουργίας μιας νέας αστικής κουλτούρας.

Το πρώτο αποτέλεσμα, που φυσικά θα είναι και αποτυχημένο, απόρροια της ευρύτερης καπιταλιστικής κυριαρχίας, θα επικυρώσει την εδαφική υπερέκταση πυκνοτήτων κατοικίας και  οικονομίας και την ευελιξία κίνησης του κεφαλαίου που μαζί του παρασέρνει επιχειρήσεις και εργατικά χέρια συμβάλλοντας σε κοινωνικές προστριβές και ανταγωνισμό μεταξύ πόλεων προκαλώντας και την μετακίνηση του αστικού χώρου ο οποίος ακολουθεί τις επιταγές του κεφαλαίου ως μέσο επιβίωσης. Θα συνεχιστεί έτσι μια πρακτική μετάλλαξης που πολλές πόλεις με επανα-αστικοποίηση έχουν υποστεί οδηγούμενες προς μια πιο ρευστή κατάσταση ανάπτυξης και ταυτόχρονης εγκατάλειψης.

Το δεύτερο θα σημάνει μια αλλαγή πλεύσης του πολεοδομικού σχεδιασμού προς διαφορετικές λογικές σχετικά μακρινές από τον νεοκαπιταλισμό και άλλα μετακαπιταλιστικά μοντέλα. Θα οδηγήσει προς μια ολική μελέτη ανα-διαστασιολόγησης των πόλεων και ιδιαίτερα των μεταμητροπόλεων και θα ανοίξει ένα ουσιαστικό διάλογο γύρω από την από-ανάπτυξη και τις προοπτικές μιας νέας χωρικής πραγματικότητας.

Υποσημειώσεις
[1]G.Rist, (1997), Lo sviluppo. Storia di una credenza occidentale, Bollati Boringhieri
[2]S.Latouche, (2008), Το στοίχημα της από-ανάπτυξης, Βάνιας
[3]http://detroitworksproject.com
[4]Ας μη ξεχνάμε ότι το Ντιτρόιτ ονομάζεται και Motor City προς τιμή των πολλών βιομηχανιών αυτοκινήτου (Ford, General Motors, κ.α.) που είχαν εγκατασταθεί στην πόλη ήδη από τα πρώτα χρόνια του '900. Η κρίση του 1973 είναι ενδεικτική και προκαλεί στην πόλη απώλεια 208.000 θέσεων εργασίας 
[5]T.J.Manning, (1997), Redevelopment and Race: Planning A Finer City in Postwar Detroit, Hopkins University Press, σσ.203-216
[6]http://www.detroitprogress.com
[7] J.H.Kunstler, (1994), The Geography of Nowhere: The Rise and Decline of America's Man-Made Landscape, Touchstone, σσ.133-147, 175-189.
[8]http://detnews.com/article/20110126/
[9]Robert Linn, http://mapdetroit.blogspot.com/2010/11/michael-kelly-matthew-tatarian.html
[10]http://newurbannetwork.com/article/shrinking-city-detroit-considers-concentrating-growth-letting-vacant-areas-go-rural-13419

Νικόλας Μιτζάλης
Αρχιτέκτονας Μηχανικός, I.U.A.V.,
Διδάκτορας Πολεοδομίας και Χωροταξίας Ε.Μ.Π.