Τα λαϊκά διατηρητέα

«Η αρχιτεκτονική υπάρχει πιο πολύ στο «ανώνυμο» και «λαϊκό» (διάβαζε ΑΛΗΘΙΝΟ) κτίσμα, που εντάσσεται αρμονικά και αυτονόητα στο τοπίο και γίνεται μαζί του το ΕΝΑ και όχι ό,τι διαφημίζουν οι διάφοροι ρυθμοί».

Πρώτη φορά προτείνεται να κηρυχθούν διατηρητέα 19 «λαϊκά» σπίτια στο Μεταξουργείο.
Λιτά, συχνά εγκαταλειμμένα, διασώζουν τα ίχνη μιας παραδοσιακής αθηναϊκής γειτονιάς.

Πρώτη φορά προτείνεται να κηρυχθούν διατηρητέα 19 «λαϊκά» σπίτια στο Μεταξουργείο. Λιτά, συχνά εγκαταλειμμένα, διασώζουν τα ίχνη μιας παραδοσιακής αθηναϊκής γειτονιάς. Είναι το «πιστεύω» ενός από τους κορυφαίους έλληνες αρχιτέκτονες, του Άρη Κωνσταντινίδη, όπως το περιγράφει στο βιβλίο του «Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια», όπου δηλώνει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο τον απόλυτο σεβασμό του στα ταπεινά, λαϊκά σπίτια που ο ίδιος εύστοχα αποκαλούσε «θεόχτιστα».

Το πνεύμα του Αρη Κωνσταντινίδη, με καθυστέρηση κάποιων δεκαετιών, βρίσκει ανταπόκριση στην πρωτοβουλία του υπουργείου Περιβάλλοντος να προχωρήσει σε κήρυξη ως διατηρητέων 19 λαϊκών σπιτιών στην περιοχή του Μεταξουργείου, την οικιστική ενότητα που οριοθετείται από τις οδούς Ελευσινίων, Δεληγιάννη, Ανδρομάχης και Κωνσταντινουπόλεως, πολύ κοντά στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Η «κακοποίηση» είναι πολλές φορές έντονη, αλλά, ακόμη και έτσι, παραπέμπουν σε εικόνες γνώριμες από ασπρόμαυρες ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου.

Η μελέτη της υπηρεσίας παραδοσιακών οικισμών του υπουργείου, που ολοκληρώθηκε πρόσφατα και βρίσκεται σε διαδικασία διαβούλευσης, περιλαμβάνει συνολικά 51 κτίρια με ενδιαφέρον, νεοκλασικά, δείγματα του μοντερνισμού και πρώτη φορά διώροφα και μονώροφα των αρχών του 20ού αιώνα. Προβλέπεται να προστεθούν σε άλλα 54 -αμιγώς νεοκλασικά, κυρίως στην οδό Ιάσονος και την πλευρά προς την οδό Πειραιώς- που έχουν κηρυχθεί διατηρητέα με ισάριθμες αποφάσεις, οι οποίες είχαν εκδοθεί από τα αρμόδια υπουργεία κατά τη δεκαετία του 1990. Βασικός στόχος είναι να διατηρηθεί μια τυπική γειτονιά του κέντρου, που δέχεται από χρόνια έντονες πιέσεις από το γειτονικό Γκάζι, αλλά και την άτυπη «διασκεδασούπολη» που έχει στηθεί στου Ψυρρή. Μια διαφορετική απειλή προέρχεται από το μετρό, που με τις επεκτάσεις του εκ των πραγμάτων ευνοεί την τσιμεντοποίηση της περιοχής. Τα τελευταία χρόνια, λόγω και των προσιτών τιμών, έχουν αρχίσει να δημιουργούνται οι πρώτοι θύλακες κατοικιών που απευθύνονται σε υψηλά εισοδήματα. Επιπλέον «προσόν» της περιοχής είναι η θέα προς την Ακρόπολη που ως τώρα δεν έκρυψαν οι πολυκατοικίες.


Απαγορεύονται οι πινακίδες

Από τα 51 κτίρια, που εντοπίζονται κυρίως στις οδούς Αρτεμισίου, Γρανικού, Λεωνιδίου, Κεραμεικού, Μυκάλης, Πλαταιών, Προδίκου, Σαλαμίνας και Σφακτηρίας, τα 40 προτείνεται να κηρυχθούν διατηρητέα στο σύνολό τους, ενώ στα υπόλοιπα 11 θα προστατεύονται μόνον οι προσόψεις. Σε κάθε περίπτωση απαγορεύεται η ανάρτηση φωτεινών και άλλων πινακίδων, με εξαίρεση επιγραφές μικρών διαστάσεων που δίνουν πληροφορίες για τις χρήσεις των χώρων. Επιτρέπεται η ανακαίνιση, έπειτα από έγκριση της αρχιτεκτονικής επιτροπής.

Το Μεταξουργείο, παρά τα «τραύματα», εξακολουθεί να διατηρεί την κλίμακα της παλιάς αθηναϊκής γειτονιάς. Άρχισε να αναπτύσσεται στα μέσα του 19ου αιώνα και μάλιστα με βάση εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο, κάτι σπάνιο για τα ελληνικά δεδομένα. Η εικόνα άρχισε να αλλάζει όταν εγκαταστάθηκε στις νότιες παρυφές τους το εργοστάσιο φωταερίου και η κεντρική λαχαναγορά, που μπόλιασαν τη μικροαστική γειτονιά με εργατόκοσμο.


Αυλές και πέτρα

Οι μονώροφες και διώροφες κατοικίες κυριαρχούσαν και αρκετές διασώζονται ώς σήμερα. Λιτές και με συμμετρία, χωρίς ιδιαίτερα στολίδια, διακρίνονται για τις ανθρώπινες διαστάσεις τους. Μοναδική εξαίρεση είναι οι λιθόκτιστες βάσεις και το δαντελωτό, ξύλινο τελείωμα στα κεραμίδια της στέγης. Το παράδοξο είναι ότι η γειτονιά, λίγα μέτρα μακριά από την Ομόνοια, έμεινε αλώβητη από τη λαίλαπα της αντιπαροχής. Πρόσφατη καταγραφή έδειξε ότι στο Μεταξουργείο η κατοικία αντιπροσωπεύει το 56,7%, όταν στου Ψυρρή είναι μόλις 11,3%. Περιορισμένες οι πολυκατοικίες, συνήθως κακής ποιότητας, γεγονός που αποδίδεται στον λαϊκό χαρακτήρα της γειτονιάς, τα μικρά μεγέθη των οικοπέδων, τους στενούς δρόμους αλλά και το ενδεχόμενο ανεύρεσης αρχαιοτήτων που θα δυσκόλευε την επέλαση του μπετόν. Σχεδόν οι ίδιοι παράγοντες συνέβαλαν στο να έρθουν στο Μεταξουργείο τα σπίτια του αγοραίου έρωτα, αλλά και χρήσεις ασυμβίβαστες με την κατοικία, όπως οι αποθήκες και τα συνεργεία αυτοκινήτων. Τα τελευταία χρόνια βρήκαν καταφύγιο και οι οικονομικοί μετανάστες...


Δύο είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία των λαϊκών κατοικιών:

* Η αυλή, που συναντάται σε διαφορετικές παραλλαγές στην πρόσοψη, στο πλάι και κυρίως στο εσωτερικό του σπιτιού, δημιουργώντας έναν ανοιχτό αλλά προστατευμένο χώρο για τους ενοίκους. Η φύτευση είναι το απαραίτητο στοιχείο, που συνδέει το τεχνητό στοιχείο με τη φύση.

* Τα ξύλινα παράθυρα και κυρίως η τζαμαρία με τα «μπακλαβαδωτά» χωρίσματα, που εξασφαλίζει τον φυσικό φωτισμό στο εσωτερικό του σπιτιού και παράλληλα λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο μέσα και το έξω. Μια ανάλαφρη κατασκευή, που συχνά συνυπάρχει με πέτρινα τμήματα σε τοίχους και αυλές.

Η μελέτη της υπηρεσίας του υπουργείου Περιβάλλοντος φαίνεται να γνωρίζει ότι τα λαϊκά σπίτια δεν είναι νεοκλασικά και γι' αυτό προτείνει ένα πιο ευέλικτο καθεστώς προστασίας τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις εισηγούνται τη διατήρηση ολόκληρου του κτίσματος, σε άλλες όμως εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στο εξωτερικό κέλυφος, προβλέποντας ακόμα και τη δυνατότητα προσθήκης νέου κτιρίου, δίπλα ή και πάνω στο υπάρχον. Προϋπόθεση είναι η εκπόνηση ειδικής μελέτης που θα εξασφαλίζει την αρμονική συνύπαρξη των δύο κατασκευών. Για την ενίσχυση των ιδιοκτητών προτείνεται η θέσπιση χαμηλότοκων δανείων για επισκευές, μεταφορά συντελεστή δόμησης και φορολογικές ελαφρύνσεις σε περίπτωση μεταβίβασης ή δωρεάς κτιρίων αυτής της κατηγορίας.

«Το λαϊκό αρχιτεκτονικό έργο είναι μια πρώτη ύλη, μια πρώτη ζύμη, η μόνη νόμιμη για να οργανωθεί και να συντεθεί στη σύγχρονη εποχή κάτι ακόμη πιο αληθινό, κάτι ακόμη πιο συνειδητοποιημένο, δυνατό και ωραίο», είχε πει από χρόνια ο Α. Κωνσταντινίδης. Ήρθε η ώρα να τον ακούσουμε... *

Οι Κυκλάδες της Ακρόπολης

Τα Αναφιώτικα φέρνουν έως τις ημέρες μας μια αύρα από το Αιγαίο στη σκιά της Ακρόπολης. Ένας... λαθραίος οικισμός από 81 σπιτόπουλα, στην πλειονότητά τους ερειπωμένα σήμερα, που αποτελούν ένα από τα πιο λαμπρά δείγματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα.

 

Εδώ δεν υπάρχουν ταμπέλες και τα σπίτια δίνουν το στίγμα τους μέσα από έναν αριθμό. Η πραγματική τους «ταυτότητα» όμως είναι τα γεράνια που δεν λείπουν από καμιά αυλή, οι κατάλευκοι τοίχοι και τα ξύλινα παράθυρα βαμμένα στο χρώμα της θάλασσας...

«Ξεφύτρωσαν» νύχτα γύρω στο 1860, όταν δύο σπουδαίοι μάστορες, ο Γ. Δαμίγος και ο Μ. Σιγάλας, άφησαν την Ανάφη και ήρθαν στην πρωτεύουσα για να δουλέψουν στην κατασκευή των ανακτόρων. Έκαναν την αρχή και ακολούθησαν άλλοι νησιώτες, που είδαν στους βράχους ένα τοπίο γνώριμο, χωρίς καν να υποψιαστούν την ιερότητα του χώρου. Λάξεψαν τα σπίτια τους και δεν παρέλειψαν να χτίσουν δύο εκκλησίες, τον Άγιο Συμεών στη δυτική πλευρά που έβαψαν στα χρώματα της μητρόπολης και τον Άγιο Γεώργιο που είναι βαμμένη στα λευκά για να θυμίζει τα ξωκλήσια του Αιγαίου. Ήταν ο δεύτερος οικισμός αυθαιρέτων στη νέα τότε πρωτεύουσα, μετά το Προάστιο, τη σημερινή Νεάπολη Εξαρχείων, που έχει τακτοποιηθεί από πολλές δεκαετίες...

Οι νησιώτες ζούσαν αρμονικά έως τη δεκαετία του '60, όταν ξεκίνησαν τα πρώτα σχέδια για τον Μεγάλο Περίπατο γύρω από την Ακρόπολη και την ανάδειξη του Ιερού Βράχου. Μέσα στη δικτατορία απαλλοτριώθηκαν 74, αλλά τελικά κατεδαφίστηκαν -άγνωστο για ποιους λόγους- μόνον 27. Είχαν αντιταχθεί από τότε οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του Πολυτεχνείου και ο οικισμός διασώθηκε. Τα υπόλοιπα 47 τυπικά ανήκουν στο Δημόσιο, όμως από αυτά 20 εξακολουθούν να κατοικούνται.

Το 1997 είχε ανακύψει και πάλι θέμα ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου, αλλά γρήγορα τα σχέδια εγκαταλείφθηκαν αφού τα Αναφιώτικα εξασφάλισαν σταθερούς υποστηρικτές. «Διαφωνούμε με την κατεδάφιση, όπως διαφωνούμε και με το να δοθεί δικαίωμα κατασκευής νέων κατοικιών», επισημαίνει ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Γιάννης Πολύζος, πρόεδρος του Οργανισμού Αθήνας, που θεωρεί ότι ο οικισμός αποτελεί «έκφραση της ιστορίας και της συνέχειας της πόλης» και επισημαίνει πως μια λαμπρή περίοδος της Αθήνας, όπως αυτή της αρχαιότητας, δεν μπορεί να αντιστρατεύεται μιαν άλλη, τη νεότερη. Θεωρεί ότι είναι εφικτό να συνυπάρχουν αρμονικά, μεταθέτοντας τις ανασκαφές για τις επόμενες γενιές.

της Χαράς Τζαναβάρα
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "7" της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας