Επανίδρυση - Διάσωση των ΕΠΑΕ

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αι όψεις των κτιρίων και τα ορατά εν γένει μέρη αυτών, δέον όπως ικανοποιούν τας απαιτήσεις της αισθητικής τόσον ως μεμονωμένων κτιρίων, όσον και εν σχέσει προς την θέσιν και το περιβάλλον αυτών. Η Αρχή δύναται να ασκή κατά την κρίσιν της αρχιτεκτονικόν έλεγχον της μορφής των κτιρίων διά της (.........) Επιτροπής Ενασκήσεως Αρχιτεκτονικού Ελέγχου και να τροποποιή ή και να απορρίπτη μελέτην αντικειμένην προς την αισθητικήν.

Οι φράσεις αυτές, σταχυολογημένες από τον ΓΟΚ του 1973 (άρθρο 79 - παρ.1, άρθρο 80 - παρ.1) έχουν αναθεωρηθεί μεν από τα σχετικά μεταπολιτευτικά νομοθετήματα, περιγράφουν δε με ανεπιτήδευτο τρόπο τόσο την κρατούσα έως και σήμερα θέση του γραφειοκρατικού συστήματος για την αισθητική όσο και τον ρόλο που επιμένει να επιφυλάσσει η τρέχουσα πρακτική για τις ΕΠΑΕ.

Ο ρόλος και η λειτουργία των ΕΠΑΕ αποτελούν αντικείμενο ενός ατέρμονος διαλόγου που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980. Στο διάλογο αυτό είναι πρόδηλο το όραμα των αρχιτεκτόνων για αναβάθμιση του ρόλου των ΕΠΑΕ, όπως πρόδηλο είναι και το όραμα για αναβάθμιση του ρόλου των αρχιτεκτόνων στην παραγωγή του κτισμένου περιβάλλοντος στην Ελλάδα. Εμείς δεν θα ασχοληθούμε με την αναβάθμιση των ΕΠΑΕ - περιττεύει. Θα  προτείνουμε την επανίδρυσή τους προκειμένου να διασωθούν.

Οι ΕΠΑΕ, δίχως εγγύηση για τη λειτουργία τους σύμφωνα με το θεσμικό τους ρόλο, έχουν απορροφηθεί από το γραφειοκρατικό σύστημα και λειτουργούν ακριβώς αντίθετα από ότι οι αρχιτέκτονες είχαν οραματιστεί. Αυτό αποδεικνύει τόσο η κοινή γνώμη των αρχιτεκτόνων όσο και η αποτίμηση της δόμησης ύστερα από 3 δεκαετίες λειτουργίας των ΕΠΑΕ. Με δεδομένη πλέον την αρχιτεκτονική ερημοποίηση της πόλης, την αυξανόμενη καταστροφή του δημόσιου χώρου και του τοπίου, με προφανή την ανεπάρκεια του συστήματος αισθητικών περιορισμών και ελέγχων να διασώσει, πολλώ δε μάλλον να αναπτύξει την αρχιτεκτονική δημιουργία, πρέπει άμεσα να ληφθούν μέτρα απελευθέρωσης της αρχιτεκτονικής πράξης.

Δεν διαφαίνεται θεσμική οδός που να εξασφαλίζει την ορθή λειτουργία των ΕΠΑΕ, πρωτίστως διότι η γενετική διατύπωση του βασικού τους στόχου, δηλαδή η αποφυγή των προδήλως ακαλαίσθητων, στερείται επιστημονικής νομιμοποίησης, άρα και αντικειμενικού ορισμού. Αυτονόητα λοιπόν, σύμφωνα με τους κανόνες της τέχνης και της επιστήμης, η έννοια του ελέγχου είναι παράνομη και αυτός πρέπει να καταργηθεί. Εάν όμως στερήσουμε από τις ΕΠΑΕ το τελευταίο Ε, ποιο ρόλο θα μπορούσαμε να τους αποδώσουμε

Β. ΙΣΤΟΡΙΚΟ, ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Τι θέλαμε να πετύχουμε με τις ΕΠΑΕ; Θεωρητικά, τον «αισθητικό» και λειτουργικό έλεγχο της δόμησης η οποία, στο τέλος της δεκαετίας του 1970, παραγόταν κατά 90% από μη αρχιτέκτονες. Επομένως, στην αδυναμία μας να επιτύχουμε τα αυτονόητα, δηλαδή την κατά ειδικότητα εκπόνηση των μελετών, εγκαθιδρύσαμε ένα σύστημα αισθητικού ελέγχου με ελέγχοντες αρχιτέκτονες. Θεσμοθετήθηκε ένας έλεγχος «επί δικαίων και αδίκων». Έλεγχος, ωσάν να μας πανικοβάλει το ενδεχόμενο μιας εφαρμοσμένης αρχιτεκτονικής ελεύθερης, που να μπορεί να εκπαιδεύει την κοινωνία καλύτερα από τις Biennale, τις ημερίδες ή τις νομοθετικές ρυθμίσεις. Και μόνη η διατύπωση του πλαισίου λειτουργίας των ΕΠΑΕ είναι δηλωτική του ότι το εγχείρημα στηρίζεται σε πήλινα πόδια: δεν υφίσταται κανένα επιστημονικό έρεισμα στη φράση «προδήλως ακαλαίσθητες προτάσεις». Και βεβαίως, όπου δεν υπάρχουν επιστημονικές προδιαγραφές και σαφείς οδηγίες ελλοχεύει η διαφθορά. Καθώς τα ισχυρά οικονομικά συμφέροντα εύκολα διαχειρίζονται την παραπάνω αντινομία, ο έλεγχος  πολύ σπανίως αφορά στα σημαντικά, υπερτοπικής σημασίας κτίρια. Ο πέλεκυς πίπτει κατά κανόνα στα κτίρια μικρής κλίμακας, τα κτίρια των σχετικά χαμηλών εισοδημάτων. Ταυτόχρονα εγκαθιδρύονται κλειστά διεθαρμένα κυκλώματα που αποκτούν πόστα ελέγχου της δόμησης στις ελεγχόμενες περιοχές.

Αλλά, πέρα από ζητήματα κατάχρησης εξουσίας και διαφθοράς, ας δούμε και το νομικό πλαίσιο:

1. ποια κτίρια θεσμικά ελέγχονται από ΕΠΑΕ;

-Πρώτον τα ειδικά κτίρια, αυτά δηλαδή που ούτως ή άλλως μελετώνται μόνο από αρχιτέκτονες! Άνευ σχολίου...
-Δεύτερον, (υποτίθεται) τα δημόσια έργα. Άνευ σχολίου, επίσης....
-Τρίτον, τα κτίρια σε περιοχές με ειδικά διατάγματα και ειδικούς όρους δόμησης. Εδώ ολοκληρώνεται ο παραλογισμός διότι οι ειδικοί όροι είναι ήδη ένα κακοφτιαγμένο σύστημα αισθητικού ελέγχου και η συμμόρφωση προς τούτο ελέγχεται από τον μηχανικό εφαρμογής και όχι από την ΕΠΑΕ η οποία αδυνατεί να χορηγήσει στοιχειώδεις παρεκκλίσεις ένταξης (πχ, λάθος δελτίο αναγνώρισης). Ταυτόχρονα βέβαια εφαρμόζεται και ο ΓΟΚ που αδυνατεί να αντιμετωπίσει ζητήματα ένταξης σε ήδη δομημένα περιβάλλοντα (Δ, χαγιάτια, όροφοι πάνω από οδό). Όσον αφορά στην κριτική μας για τα ειδικά διατάγματα, ο βαθμός του παραλογισμού είναι τέτοιος που, άπαξ και ένα παλαιό κτίριο καταρρεύσει σε παραδοσιακό οικισμό, είναι αδύνατον εφαρμόζοντας νόμιμες πρακτικές να το ανακτήσουμε. Επίσης, να σημειωθεί ότι υπάρχει ένα μεγάλο κενό στη διαχείριση του τοπίου, έξω από πόλεις και οικισμούς. Δεν αναφερόμαστε τόσο στην περιβόητη εκτός σχεδίου δόμηση αλλά στις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις που, συχνά, διαφεύγουν αρχιτεκτονικής αδειοδότησης (οδοποιίες, έργα «εθνικής σημασίας και εθνικής ασφάλειας», αιολικά πάρκα, λιμενικά έργα, κατασκευή και συντήρηση αρόσιμης γης κλπ).

2. Τελικά, τι δεν ελέγχει η ΕΠΑΕ;

-Δεν ελέγχει τις περιπτώσεις που ελέγχουν τα ΣΧΟΠ ή οι αρχαιολόγοι και οι αρχιτέκτονες του ΥΠ.ΠΟ. στις διάφορες εφορείες αρχαιοτήτων (ΕΠΚΑ, ΕΒΑ ή Νεωτέρων Μνημείων).
-Δεν ελέγχει τα νέα κτίρια κατοικίας στους οικισμούς < 2000 κατοίκων που, σύμφωνα με το ΠΔ 24/04/85 (ΦΕΚ 181/Δ/3-5-85), κατατάσσονται στους αδιάφορους, και εφόσον δεν ανήκουν σε ευρύτερες χωρικές μονάδες που να έχουν χαρακτηρισθεί ως ενδιαφέρουσες (π.χ. νησιά Κυκλάδων ή Δωδεκάνησα)
-Δεν ελέγχει μελέτες για νέα κτίρια κατοικιών σε αδιάφορους γενικά τόπους.

3. Ας δούμε τώρα και το τελευταίο: πώς ελέγχει η ΕΠΑΕ;

Πέραν από τα θεσμικά και νομοθετικά πλαίσια, η συνεδρίαση της πρωτοβάθμιας ΕΠΑΕ είναι μια συνοπτική διαδικασία ελέγχου είκοσι - τριάντα μελετών σε 4-5 ώρες. Στα δέκα λεπτά περίπου που αναλογούν η επιτροπή σχολιάζει την κάθε μελέτη και ο μελετητής  είτε απολογείται είτε αποδέχεται δια της σιωπής ή της απουσίας του από τη διαδικασία τα σχόλια. Ο έλεγχος υλοποιείται με διορθωτικές γραμμές επί των σχεδίων και, τελικά, η μελέτη πρέπει να προσκομισθεί για επανέλεγχο στην επόμενη συνεδρίαση ή, στην καλύτερη περίπτωση, εγκρίνεται «όπως διορθώθηκε». Εκτός αν η μελέτη «περάσει».

Οι ΕΠΑΕ λειτουργούν σαν τη γομολάστιχα του κράτους στη διαδικασία παραγωγής του κτισμένου περιβάλλοντος. Είναι χαρακτηριστική η παλίνδρομη κίνηση της γομολάστιχας στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο «Ο θεσμός απόσυρσης κτιρίων και κατασκευών» με συντάκτες τους κκ Δημήτρη Διαμαντόπουλο & Παναγιώτα Κάργα στο Τεύχος 2 των Τετραδίων Πολιτισμού , ΥΠΠΟ, Δεκέμβριος 2007. Οι συντάκτες, μέλη και οι δύο της δευτεροβάθμιας ΕΠΑΕ Αττικής, περιγράφουν μια διορθωτική επέμβαση στον οικισμό του Πόρου που συνίσταται στο σβήσιμο της ασχήμιας των κτιρίων και την εγγραφή πάνω στις σβησμένες όψεις τους κάποιων νέων μορφολογικών στοιχείων, σε συνέχεια και συνέπεια με τις γραμμές των ωραίων κτιρίων, που πάντα είναι τα πιο παλαιά. Η επέμβαση αυτή έχει σαν αποτέλεσμα την «αποκατάσταση του μετώπου του παραδοσιακού οικισμού του Πόρου». Στα συμπεράσματα του άρθρου (σσ. 69,70 του περιοδικού), τεκμηριώνεται η αναγκαιότητα της μελέτης «με τη σύγκριση της εικόνας του οικισμού με αυτήν που αναδεικνύεται ως επιθυμητή μέσα από τις φωτορεαλιστικές απεικονίσεις των [...] αναπλάσεων». Αμέσως πιο κάτω, οι συντάκτες θεωρούν άξιο να αναφερθεί ότι «στα 165 κτίρια του Παραλιακού Μετώπου εντοπίσθηκαν 42 νεωτερικά και ψευδεπίγραφα παραδοσιακά στοιχεία».

Η απλοϊκή έκφραση «αναδεικνύεται ως επιθυμητή» είναι η απάντηση του 21^ου αιώνα στο γκροτέσκο «προδήλως ακαλαίσθητα» του 20^ου. Και η αναφορά του όρου «ψευδεπίγραφα» προδίνει τον κανόνα λειτουργίας των ΕΠΑΕ: Η παραχάραξη πρέπει να είναι άψογη. Οι απομιμήσεις απλά δεν πείθουν. Η παραχάραξη αναφέρεται στην ιστορία, την κοινωνική δομή, την οικονομία και την κουλτούρα ενός τόπου, τα συστατικά στοιχεία δηλαδή της αρχιτεκτονικής. Και αυτός τον οποίο οι απομιμήσεις δεν πείθουν είναι απλά ο τουρίστας, αφού σε αυτόν πουλάμε το προϊόν «Παραδοσιακός οικισμός Πόρου» (σελ. 56 του ίδιου άρθρου).

Επί του πιεστηρίου.

Ένα βήμα ακόμα προς τον απόλυτο ολοκληρωτισμό του ψευτοπαραδοσιακού εκτελείται αυτή την εποχή με τις απερίγραπτες εξαγγελίες του υφυπουργού ΠΕΚΑ, Ν.Σηφουνάκη, όπου προδιαγράφεται ούτε λίγο-ούτε πολύ ο οριστικός θάνατος της αρχιτεκτονικής εξέλιξης στην επικράτεια της Ελλάδας: γενικά διατάγματα μορφολογίας, αρχιτέκτονες με εξειδίκευση στις «επιμέρους μορφές αρχιτεκτονικής». Θα οριστεί «αρμόζουσα αρχιτεκτονική» για κάθε περιοχή και ο αρχιτέκτονας θα υποχρεούται σε συμμόρφωση με αυτήν. Το αποτυχημένο μοντέλο των Κυκλάδων επεκτείνεται παντού και μάλιστα, για να μην υπάρχουν αντιδράσεις, να μη μπορεί να φωνάξει κανείς οτι ο βασιλιάς είναι γυμνός, καταργείται και το δικαίωμα έφεσης!

Είναι εντυπωσιακό οτι χρειάστηκε ένας αρχιτέκτονας υφυπουργός για να δώσει τη χαριστική βολή στην αρχιτεκτονική πράξη και μάλιστα, δηλώνοντας οτι «οι ΕΠΑΕ έκλεισαν τον κύκλο τους».

Γ. ΠΡΟΤΑΣΗ

Η εμπειρία από κεντρικά συμβούλια «σοφών» (πχ ΚΑΣ, ΣΤΕ, Τοπικά) έχει δείξει ότι λειτουργούν εν γένει σε απόσταση από τον πολίτη, με υπεροψία και αδιαφάνεια ενώ στελεχώνονται με πολιτικά-κομματικά κριτήρια. Με αυτό το δεδομένο προτείνεται η οριστική κατάργηση του ΑΠΑΣ και η απόρριψη οποιασδήποτε πρότασης για ίδρυση Κεντρικού Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής. Το κενό στη συμμετοχή των αρχιτεκτόνων σε σημαντικά ζητήματα αρχιτεκτονικής και σε μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις στο τοπίο, θα καλυφτεί με την αναβάθμιση των ΕΠΑΕ με την προσθήκη εκτάκτων μελών άλλων ειδικοτήτων με ρόλο συμβουλευτικό. Αντί «ελέγχου», οι ΕΠΑΕ μετατρέπονται σε επιτροπές «παρεκκλίσεων». Ως παρέκκλιση θεωρείται οποιαδήποτε μεμονωμένη τεκμηριωμένη πρόταση που αιτείται ειδικής αδείας για εκτέλεση εργασιών που δεν προβλέπονται ρητά ή δεν επιτρέπονται από τους κανονισμούς της διοίκησης (ενδεικτικά: κατασκευή ορόφου πάνω από οδούς, εξαίρεση από τους ειδικούς όρους δόμησης των διαταγμάτων των οικισμών <2000 κατοίκων ή παραδοσιακών, εξαιρέσεις από τον κτιριοδομικό κανονισμό και τον ΚΕΝΑΚ, δόμηση εκτός σχεδίου σε κορυφογραμμές (πχ στη Μάνη), επισκευές και εκσυγχρονισμοί αλιευτικών οικίσκων εντός παραλίας, εκσκαφές /επιχώσεις >1.5μ., χωροθέτηση Κέντρου Περίθαλψης Αγρίων Ζώων εντός ΖΟΕ ή σταθμού καταδυτών της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων σε βραχώδη ακτή). Επίσης παρεκκλίσεις - ως αποκλίνουσες από τους κανόνες της επιστήμης - θεωρούνται και οι αρχιτεκτονικές προτάσεις (ιδιωτικές και δημόσιες) που δεν υπογράφονται από αρχιτέκτονες. Οι συνεδριάσεις των ΕΠΑΕ θα είναι λιγότερες και θα λαμβάνουν τη μέγιστη δυνατή δημοσιότητα, ώστε εν δυνάμει να καταλήξουν, πέραν του αποφασιστικού και γνωμοδοτικού τους ρόλου, σε αρχιτεκτονικές ημερίδες που να προάγουν τον αρχιτεκτονικό διάλογο.

Η σύσταση των ΕΠΑΕ θα μπορούσε να ανατεθεί επίσημα στους τοπικούς συλλόγους αρχιτεκτόνων ή και στον ΣΑΔΑΣ με ενδεχόμενη κατάλληλη τροποποίηση του καταστατικού του Συλλόγου. Θα μπορούσε επίσης να εποπτεύεται από το ΤΕΕ όσον αφορά στα νομικά θέματα που τυχόν προκύπτουν. Η αναβάθμιση των τοπικών συλλόγων ή του ΣΑΔΑΣ που παράγεται από αυτή την πρόταση, εφόσον συντελεσθεί προσεκτικά, μόνον θετικά μπορεί να επηρεάσει την αρχιτεκτονική πραγματικότητα στην Ελλάδα.

Θα μπορούσε οριακά η ΕΠΑΕ να ταυτίζεται με το Σύλλογο Αρχιτεκτόνων της κάθε πολεοδομικής ενότητας.

Οι Επανιδρυμένες ΕΠΑΕ (ΕΕΠΑΕ), προσαρμοσμένες στη δομή των Καλλικρατικών Δήμων, στεγάζονται ανεξάρτητα από τα πολεοδομικά γραφεία σε παραδειγματικά δημοτικά κτίρια (παρεμπιπτόντως, και τα πολεοδομικά γραφεία θα πρέπει κάποτε να πάψουν να στεγάζονται σε αυθαίρετα ή άθλια κτίρια) που σέβονται τόσο την Αρχιτεκτονική που υπηρετούν όσο και την πολεοδομική και κτιριοδομική νομοθεσία (κτιριοδομικός κανονισμός, ΚΕΝΑΚ κλπ). Ειδικά στα διατηρητέα οικιστικά σύνολα η στέγαση της ΕΕΠΑΕ μπορεί να σημάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα αφορμή για πρότυπη συντήρηση παλαιού κελύφους. Να διαθέτουν μικρό αμφιθέατρο, που είτε το «δανείζονται» από το Δημαρχείο είτε είναι και ανεξάρτητο. Στο αμφιθέατρο οι ΕΕΠΑΕ θα συνεδριάζουν δημοσία, διενεργώντας όμως ενδεχομένως και μικρό επιστημονικό συνέδριο, εφόσον η αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα ενός τόπου το απαιτεί.

Δ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η παραπάνω γενική πρόταση προφανώς επιδέχεται πολλή συζήτηση, τροποποίηση, εξειδίκευση και βελτίωση, βασική θέση όμως οφείλει να παραμένει η ένταξη του ζητήματος των ΕΠΑΕ στη συνολική θεώρηση-όραμα για την αρχιτεκτονική του 21^ου αιώνα στην Ελλάδα, μια θεώρηση ουσιαστική, με σεβασμό στις διεθνείς συμβάσεις για την αρχιτεκτονική κληρονομιά, στη δουλειά του αρχιτέκτονα και στον κοινωνικό του ρόλο.

Βιβλιογραφία:
[1]Γκανιάτσας Β., Σταυροπούλου - Γκανιάτσα Χ. Διερεύνηση της αποτελεσματικότητας της λειτουργίας των αρχιτεκτονικών επιτροπών (ΕΠ.Α.Ε.) στους παραδοσιακούς οικισμούς και των δυνατοτήτων αναβάθμισής τους. ΕΜΠ, ΑΘΗΝΑ 1994
[2]Τσαχαλίνα Α., «ΕΠΑΕ / Απολογισμός / Στόχοι / Υλοποίηση», ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΕΠΑΕ ΚΑΙ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥΣ, ημερίδα ΤΕΕ - ΤΚΜ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009
[3]ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, ΠΛΑΙΣΙΟ ΘΕΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΩΝ , Α.Π. 27967/03-10-2001    Αθήνα 9 Οκτωβρίου 2001
[4]ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΤΑΣΗΣ, «Παράδοση και γραφειοκρατία», Ελευθεροτυπία 2-8-2010
[5]Τζαναβάρα Χ., συνέντευξη Ν. Σηφουνάκη, Κυριακάτικη Ε 13-2-2011

Του Σταύρου Γανωτή, Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ,
Από το τεύχος ''Δικτύου Μικρών Αρχιτεκτονικών Γραφείων''

Σχετικά:

Ενδεικτικά νομοθετήματα : - ΓΟΚ/1973 άρθρα 79 και 80
                                             - ΠΔ 578/1975 σύσταση ΕΕΑ
                                             - ΠΔ/27.5.1976 τροποποίηση
                                             - Απόφαση 13905/721/1982 άρθρο 7 αναμόρφωση συλλογικών οργάνων ΥΧΟΠ
                                             - ΓΟΚ/1985 άρθρο 3
                                             - Κτιριοδομικός Κανονισμός άρθρο 1(σκοπός)
                                             - Απόφαση 31252/1530/1987 σύσταση ΕΠΑ