«ΟΙΚ»ΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ

έναντι προλόγου …
Η παρακάτω «έκθεση» αποτελεί τμήμα κάποιων σκέψεων πάνω στην ανάπτυξη του αστικού συστήματος της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης και σε δεύτερο επίπεδο εκείνων των περιοχών όπου οι προσταγές  της ιστορίας  μετατρέπουν το βιώσιμο χώρο των πόλεων (και όταν αναφέρομαι στην έννοια «βιώσιμος χώρος»  τοποθετούμαι πρωταρχικά στον χώρο κατοίκησης). Αρχικά θα ήθελα να  χρησιμοποιήσω ως δάνειο σκέψης κάποιες φράσεις του Aldo Rossi, που νομίζω πως εν συντομία καλύπτουν (ως ένα βαθμό, βέβαια) την ανάλυση που ακολουθεί.
 
“Με τον καιρό όμως η πόλη μεγαλώνει πάνω στον εαυτό της, αποκτά συνείδηση και μνήμη του εαυτού της. Στην κατασκευή της παραμένουν τα αρχικά στοιχεία του σχηματισμού της, αλλά με το πέρασμα του χρόνου η πόλη τα συγκεκριμενοποιεί και τα μεταβάλλει.”
“Η σημασία των στοιχείων που επιβιώνουν σε μια πόλη μπορεί να παραλληλιστεί με τη σημασία των στοιχείων που επιβιώνουν σε μια γλώσσα. Είναι φανερό ότι η μελέτη της πόλης παρουσιάζει αναλογίες με τη μελέτη μιας γλώσσας, και κυρίως ως προς τα πολύπλοκα φαινόμενα μεταβολής και ως προς την ύπαρξη των στοιχείων που επιβιώνουν. ’ Aldo Rossi

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από την εικόνα της Άνω Πόλης για να καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα για την εξέλιξη των πόλεων. 

Το πολεοδομικό σύστημα που αρθρώνεται  στην περιοχή της άνω πόλης  απομεινάρι της ιστορικής εξέλιξης  διατηρεί ένα χαρακτήρα ιστορικότητας και αποτύπωσης της πορείας ανάπτυξης ενός τμήματος της πόλης της Θεσσαλονίκης . Νέα οικιστικά συγκροτήματα συνυπάρχουν με τις αποδείξεις ή καλύτερα ενδείξεις  της ιστορίας προκαλώντας ένα διαρκή διάλογο  -άλλοτε μάλιστα άλογο – , ενδιαφέρον, στο σημείο του επαναπροσδιορισμού μιας ανάγκης επιτακτικής ή μη , αυτή της κατοικίας. Λίγο όμως, πέρα από την τυπολογική μοιρολατρία  ενυπάρχει μια υποτυπώδης ή ενστικτώδης ταύτιση του χώρου ,τωρινού με περασμένου. Τα τείχη, ο προαύλιος  χώρος, το άνοιγμα προς τη θέα στην προσπάθεια μιμητισμού της προ-υπάρχουσας κατάστασης καταλήγουν να παίρνουν την μορφή μιας ρεπλίκας, άλλοτε καλά τοποθετημένης  και άλλοτε καλά «στριμωγμένης». Ελάχιστα όμως καταλήγει να μοιάζει με το αυθεντικό έργο, εκείνο που προέκυψε από ανάγκη, του ασχεδίαστου και του πρωτόλειου. Μεταφερόμαστε πίσω χρονικά , σε έννοιες όπως αυτή του μαχαλά, του κοινού χώρου συνεύρεσης και συνάντησης . Η αυλή εισόδου και η αυλή θέασης ένας τοίχος πάνω στο τείχος άτσαλα, η πρόχειρη και γρήγορη  κατασκευή που ήρθε να προστεθεί στην κυρίως οργάνωση, η σκάλα και η άνοδος, η πρόσκαιρη στέγαση αρχικά και η «θεσμοποίηση» της  αργότερα ως μόνιμος τρόπος στέγασης, ένας ιδιαίτερος μπρουταλισμός μορφής και υφής, παράθυρα φρουριακά. Βρίσκομαι στο λόφο και αντίπερα, ο γείτονας. Ενστικτωδώς μια κάλυψη του χώρου απ’ οτιδήποτε εξωτερικό.
Η κατοικία γίνεται ο προσωπικός μου ναός κλειστός για αυτούς που δεν ανήκουν στο ποίμνιό μου. Κι όμως η κατάσταση αυτή εξελίχθηκε. Άλλαξε σύμφωνα με πρότυπα και προθέσεις των καιρών. Δεν είναι και αυτό ένα ιστορικό πλαίσιο που έχουμε αμελήσει να μελετήσουμε και να λάβουμε υπόψη;  Όσο και αν πρόκειται για ένα τμήμα λιγότερης σημαντικότητας, απ’ ότι η ιστορία των  προσφυγικών, διεκδικεί τη μερίδα του λέοντος και αυτό στην ανάπτυξη της περιοχής. Νέο και παλιό, τωρινό ή μιας άλλης εποχής, διαμορφώνουν αυτή την ιδιότροπη εικόνα της Άνω Πόλης.
Στο πολεοδομικό πλαίσιο εξέλιξης όλα αποτυπώνονται ως ένα σύστημα οργανικό, που μετατρέπεται και διαμορφώνεται συνεχώς διατηρώντας μια κοινή –τουλάχιστον σε γενικά πλαίσια- γραμμή . Το πολεοδομικό σύστημα της Άνω Πόλης στη Θεσσαλονίκη αποτελεί ένα συγκερασμό του ιστορικού περιεχομένου (προσφυγικές κατοικίες της πόλης) αλλά και της έντονης «σύγχρονης αστικοποίησης» της. Η ύπαρξη  συγκεκριμένων οικοδομικών κανόνων αλλά και των ερειπίων  μαρτυρά την προδιάθεση αυτή.

Σε μια πιθανή υπόθεση ότι μια κοινωνία λειτουργεί ως ένας ζωντανός οργανισμός τότε ο κάθε χρηστικής λειτουργίας αστικός χώρος απαρτίζει ένα μέρος του οργανισμού αυτού. Στην περίπτωση  της Άνω Πόλης ,κυρίως συστήματος κατοικίας , θα πρέπει να προσδιορίσουμε ορθότερα τους χώρους αυτούς . Ξεκινάμε λοιπόν με άξονα την ιστορία του τόπου για να συναντήσουμε τη σύγχρονη αντιμετώπιση του θέματος της κατοικίας.
Το ιστορικό πλαίσιο διαβάζεται κάθε φορά διαφορετικά, ανάλογα με τον παρατηρητή ή (καλύτερα) το εκάστοτε σύστημα εντός του οποίου τοποθετείται. Έχουμε λοιπόν τον «υπαρκτό» χώρο και τον προσδιορισμένο εν τω καιρώ «προσδοκώμενο» χώρο. Ο ένας σε άμεση δράση με τον άλλο. Και οι δύο σε άμεση συσχέτιση με τον παραλήπτη-χρήστη. Υποθετικά ένας απλός μιμητισμός του προϋπάρχοντος συστήματος δόμησης δεν εξασφαλίζει τίποτε άλλο παρά την ενιαία εικόνα του συστήματος. Στην περίπτωση της κατοικίας αυτό καταλήγει να είναι ανεπαρκές.
Η αναζήτηση , ίσως θα πρέπει να στραφεί σε άλλα στοιχεία, βασικότερα. Αυτά που δημιουργούν τον χώρο και αναδομούν την πρωταρχική εκείνη αρχέτυπη οργάνωση μιας κατοικίας κατασκευασμένης από τον ίδιο τον κάτοικο. Δεχόμαστε μεταφορικά, ως  spolia, όλες εκείνες τις αξίες που έχει αναδείξει η καθημερινότητα για να τις χρησιμοποιήσουμε στο νέο « κατασκεύασμα»- ναό μας και να αναδείξουμε άλλες καινούργιες (των καιρών μας).
Αν μπορέσουμε να χειριστούμε όλες αυτές τις αρχές  με διακριτικότητα υπάρχει η πιθανότητα να δημιουργήσουμε τον προσδοκώμενο χώρο και να αναπροσδιοριστεί πλέον  η εξέλιξη-ανάπτυξη του υπάρχοντος ,αν όμως επιτρέψουμε σε αυτές να μας «χειριστούν» (εις το όνομα της ιστορικής συνέχειας) τότε η προσπάθεια θα καταλήξει ανώφελη. Οι πολεοδομικοί ισχύοντες κανονισμοί δεν είναι παρά μια κοινή αρχή ,ο τρόπος με τον οποίο θα δομήσουμε .Λίγο όμως αντιπροσωπεύει το  τι θα δομήσουμε και το τελικό αποτέλεσμα της κατασκευής αυτής.

Η κατοικία είναι ο ναός, έχει την μεγαλοπρέπεια, την ικανότητα να δημιουργεί δέος και να φέρνει τον άνθρωπο πιο κοντά στο απόλυτο του συνόλου. Πρέπει να είναι στοργική και να δημιουργεί αξίες- αρχές , να έχει τις δομές να υποστηρίξει και να εξελίξει το εκάστοτε κοινωνικό σύνολο που φιλοξενεί. Η εσωστρέφεια οφείλει ,σύμφωνα με τις τάσεις των καιρών, να μετατραπεί σε μια μειλίχια εξωστρέφεια, σε ένα άνευ ορίων πρόταγμα κοινών θέσεων και μέριμνας. Αναθεώρησης του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου και άρρηκτης συνεργασίας των δυο.
Εξάλλου οι ίδιες οι μονάδες είναι αυτές που προσδιορίζουν την εικόνα του συνόλου, μεταφέρουν τις αξίες εκείνες της βασικής δομής μιας πόλης και μεριμνούν για την ομαλή συμβίωση αυτού του συνόλου .  Μια προσεκτικότερη αναζήτηση πάνω στο σχεδιασμό της κατοικίας ,ίσως οδηγήσει στη θεμελίωση ενός συνεκτικού δομημένου αστικού  ιστού, ικανού να τέρψει το ενδιαφέρον του χρήστη του. Προφανώς δεν αναφέρομαι ούτε προτείνω την άγνοια του ιστορικού πλαισίου, (κάτι τέτοιο θα ήταν εξ’ ολοκλήρου ανούσιο), αλλά τη χρήση του με τρόπο που να εξυπηρετήσει τη  θεώρηση των θέσεων μας και να οδηγήσει στην κριτική αντιμετώπιση της εκάστοτε κοινωνικής δομής και βιοτικού συστήματος.

Ο Χαραλαμπίδης Κωνσταντίνος είναι τελειόφοιτος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Θεσσαλονίκης , έχοντας στο ενεργητικό του συμμετοχές σε εκθέσεις σε εξωτερικό και την Ελλάδα καθώς και διακρίσεις εργασιών στη σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ. Υπεύθυνος της γραφιστικής επιμέλειας του πανεπιστημιακού περιοδικού Πολυμήχανο της Πολυτεχνικής Σχολής. Συμμετοχή  στα εκπαιδευτικά προγράμματα του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης καθώς και  επαγγελματική δραστηριότητα στην Ελλάδα .