Απουσία χρώματος - Το χρώμα στην Αρχιτεκτονική

Ένα καλά σχεδιασμένο κτίριο, υποστήριζε ο Adolf Loos, δεν έχει ανάγκη το χρώμα, γιατί αυτό είναι ένα διακοσμητικό μέσο, και κάθε έννοια διακόσμησης θα πρέπει να εκλείψει από την αρχιτεκτονική. H χρήση του λευκού, συνέχιζε, είναι ζήτημα ηθικής – για να μπορέσει ο σύγχρονος άνθρωπος ν’ ανακαλύψει την απλότητα στην κατασκευή καλλίμορφων, λιτών κτισμάτων (1).

Ακόμα και σήμερα αρχιτέκτονες όπως Richard Meier χρησιμοποιούν το λευκό ως αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής τους. Ο Meier επηρεασμένος από το μοντέρνο κίνημα (τις βίλες του Le Curbusier και τα κτίρια του G.Terragni) χρησιμοποιεί το λευκό για να διευκρινίσει αρχιτεκτονικές σκέψεις και να αυξήσει την δύναμη της πλαστικής φόρμας (2).   

 
Αριστερά:Le Corbusier, Villa Savoye, στο Poissy, κοντά στο Παρίσι, 1928-31.
Δεξιά:Richard Meier, The Atheneum, New Harmony, Indiana, 1975-79

Η εργολαβική αντίληψη, ωστόσο, παίρνει τη γλώσσα των πρωτοποριών και τη μετατρέπει σε κακές κατασκευές. Με την ίδια λογική, στην Ελλάδα της γρήγορης μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, οι εργολάβοι και μηχανικοί αλλοιώνουν στα μέτρα τους τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, και για λόγους οικονομίας, βάφουν τις προσόψεις άσπρες και τα εσωτερικά μπεζ ή “παλ”. Έτσι δημιουργήθηκε μια φοβία του χρώματος και ευρύτερα αποδεκτό γίνεται το χρώμα το οποίο δεν έχει ένταση.

Το χρώμα όμως στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της αρχιτεκτονικής κατέχει μείζονα σημασία. Γνωρίζουμε ήδη από τον 18ο αιώνα και τις αναπαραστάσεις του Hittorff και του B. Loviot ότι στην αρχαιότητα οι ελληνικοί ναοί ήταν βαμμένοι με ζωηρά συχνά αντίθετα χρώματα. Οι γοτθικοί ναοί ήταν καλυμμένοι με λαμπρά χρώματα και σχέδια. Στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική όλου του κόσμου το χρώμα έχει ιδιαίτερη θέση. Στον λαϊκό και νησιώτικο «κλασικισμό» όπως τον ορίζει ο Δημήτρης Φιλιππίδης στην «Νεοελληνική Αρχιτεκτονική» (φέρνοντας ως χαρακτηριστικό παράδειγμα την Ερμούπολη και την Σύμη) υπάρχει έντονα η χρήση χρώματος (3).

Benoit Loviot, Σχεδιαστική αποκατάσταση του δωρικού
ρυθμού του Παρθενώνα, 1879-1880

Ακόμα και στο Μοντέρνο κίνημα διαπιστώνουμε ότι στο κλίμα κυριαρχίας  του λευκού εμφανίζονται πολύ σημαντικές «οάσεις χρώματος», με πρωτοπόρο τον Le Corbusier. Στη Villa Sovoye, παστέλ χρώματα τονίζουν την κυκλική κίνηση, η οποία εκφράζεται με τις καμπύλες επιφάνειες. Το χρώμα χρησιμοποιείται ως εργαλείο σχεδιασμού προκειμένου να τονίσει τα αρχιτεκτονικά στοιχεία, την πορεία και την χάραξη. Αποτελεί οργανικό μέρος και αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Στο μοναστήρι της La Tourette ο Le Corbusier βάφει το πάχος των παραθύρων με έντονα χρώματα και μεταβάλλει το φως που μπαίνει στο κτίριο. Με αυτό τον τρόπο ενεργοποιεί την μνήμη, θυμίζοντάς μας τα μεσαιωνικά βιτρό. Ο Rietveld χρησιμοποίησε το χρώμα για να δημιουργήσει επίπεδα με ξεχωριστή σημασία στο χώρο, τα οποία σπάνε το ασφυκτικό περίγραμμα του ορθογώνιου χώρου και αποκαθιστούν ενότητες ή διαχωρίζουν λειτουργίες (λ.χ. κατοικία Schroeder).                   

G.T. Rietveld, Schroeder House, Utrecht.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ η ιδιαίτερη βαρύτητα που έδινε η σχολή του Bauhaus στο χρώμα σε σχέση με το σχήμα, κάτι που φαίνεται κυρίως στις μελέτες του Johannes Itten. Η πρόσφατη αποκατάσταση των κατοικιών των δασκάλων του Bauhaus (Meisterhauser) που έχτισε ο Walter Gropius το 1925-27 στο Dessau, μας φανέρωσε έναν πλούτο χρωμάτων, o οποίος δεν μας ήταν γνωστός από τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες του αρχείου του Bauhaus. Στη μελέτη αποκατάστασης της κατοικίας του ζωγράφου Lyonel Feininger αποκαλύφθηκαν 40 διαφορετικές αποχρώσεις, οι οποίες τονίζουν τη δομή της κατοικίας και δημιουργούν ευαίσθητες αρμονίες. Χρησιμοποιείται ακόμα και το μαύρο σε μεγάλες επιφάνειες προκειμένου να τονιστεί το παιχνίδι του φωτός και της σκιάς, κάνοντας έτσι ακόμα πιο ενδιαφέρουσα την πορεία μέσα στον χώρο.(4)

Ο F.L.Wright και ο Alvar Aalto, χρησιμοποιούσαν το χρώμα μέσα από τα οικοδομικά υλικά, τα κεραμικά πλακίδια, τις πλινθοδομές, το χρωματιστό γυαλί, το ξύλο, θυμίζοντάς μας το σημαντικό έργο του Gaudi. Στην αντίληψη του F.L.Wright για μια "οργανική αρχιτεκτονική" στην οποία σχεδιάζεται και η παραμικρή λεπτομέρεια, (στο βαθμό που αποτελεί αναπόσπαστο σύνολο της ενότητας), το χρώμα και η υφή των υλικών παίζει σημαντικό ρόλο στην υλοποίηση αυτού του στόχου, ο οποίος παράλληλα αποτελεί μια βαθύτερη στάση ζωής.

Αlvar Aalto, Summer House Muuratsalo, Φιλανδία,1953.
Λεπτομέρεια όψης με τα μπλε κεραμικά.

Μετά το '70 το μεταμοντέρνο κίνημα στις περισσότερες εκφάνσεις του χρησιμοποιεί το χρώμα ως αναπόσπαστο μέρος της αρχιτεκτονικής. Επιλέγονται μορφές και χρώματα, τυπολογίες από την ιστορία της αρχιτεκτονικής και μέσω εκλεκτικιστικών διαδικασιών σχεδιασμού συντίθενται σύνολα τα οποία αποβλέπουν στην μετάδοση μηνυμάτων μέσα από την αντίφαση, την παρωδία ή ακόμα και την πρόκληση.

Ο Michael Graves ένας από τους σημαντικότερους ίσως αρχιτέκτονες του μεταμοντέρνου κινήματος, θεωρεί ότι το χρώμα σε αντίθεση με την μορφή έχει αναφορά στη φύση και μόνο, και όχι στον άνθρωπο. Έτσι χρωματίζει τις επιφάνειές του σε μια προσπάθεια αποκατάστασης της επαφής ανάμεσα στον Άνθρωπο στην Αρχιτεκτονική και τη Φύση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η οικία Schulman στην οποία βάφει αναπαραστατικά την βάση της πρόσοψης με το σκούρο πράσινο του κήπου, επιδιώκοντας να "ριζώσει" το σπίτι στο έδαφος.
Στη συνέχεια μια λωρίδα καφέ (το χρώμα της γης) το χρησιμοποιεί για να τονίσει - σηματοδοτήσει το "ανυψωμένο επίπεδο εδάφους", δηλαδή το πάτωμα του ισογείου.(5) Στο Centre G. Pompidu των R. Rogers και R. Piano το χρώμα χρησιμοποιείται για να δώσει πληροφορίες σχετικά με την λειτουργία του κτιρίου, το οποίο δίνει την αίσθηση ότι είναι ένας ζωντανός οργανισμός που συνεχώς μεταβάλλεται.
Έτσι οι αεραγωγοί και οι σωλήνες αφήνονται εμφανείς και βάφονται με διαφορετικά έντονα χρώματα ανάλογα την λειτουργία τους (6). Όλες αυτές οι ενδιαφέρουσες απόψεις του μεταμοντέρνου κινήματος για μετασχηματισμό ιστορικών συμβόλων, χρησιμοποιούνται με αφελή τρόπο μετά το ΄80. Εργολαβικά κατασκευάσματά βάφονται χωρίς καμία αρχιτεκτονική λογική και το επικρατέστερο χρώμα είναι το "ροδακινί". Ένα χρώμα χωρίς ένταση, εύκολα αποδεκτό από τις ευρύτερες μάζες. Επικρατούν απόψεις για το πώς κάποια χρώματα μικραίνουν ή μεγαλώνουν τον χώρο, οι απόψεις οι οποίες όμως μοιάζουν αστείες όταν υπάρχει έλλειψη αρχιτεκτονικής παιδείας, και το χρώμα χρησιμοποιείται σαν περιτύλιγμα με σκοπό να κρύψει το άσχημο περιεχόμενο.     
                    
Από την άλλη μεριά, αρκετοί έλληνες αρχιτέκτονες μας εντυπωσιάζουν με την ευφυέστατη χρήση του χρώματος στα έργα τους. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ τον Άρη Κωνσταντινίδη και τον Δημήτρη και την Σουζάνα Αντωνακάκη του Εργαστηρίου 66.
Ο πρώτος μελετώντας με μεγάλη προσοχή την αρχιτεκτονική του τόπου του και παράλληλα επηρεασμένος από το μοντέρνο κίνημα, αναφέρει σε κείμενά του ότι οι έλληνες, από τους αρχαίους μέχρι τους παραδοσιακούς τεχνίτες, έχτιζαν με χρώμα. Τα χοντροκόκκινο, η ώχρα, το λουλακί, το κυπαρισσί, το μαύρο και το έντονο κόκκινο είναι χρώματα που ταιριάζουν στο ελληνικό τοπίο και το καθένα συμβάλει με τον τρόπο του στην "ποιητική έξαρση" του αρχιτέκτονα, όπως έλεγε.
Στον έντονο ελληνικό ήλιο χρειάζεται το χρώμα για να μην μας τυφλώνει το φως -είτε με το φυσικό χρώμα του υλικού (το γκρι του εμφανούς σκυροδέματος, το καφέ της πέτρας) είτε με τη μπογιά. Τα κτίριά του ήθελε να μοιάζουν ότι έχουν κατασκευαστεί από την ίδια την φύση, με τα δικά της υλικά και χρώματα. "Ο ουρανός, πάνω από την αρχιτεκτονημένη κατασκευή, γίνεται ακόμα πιο γαλάζιος και πιο φωτεινός και τα βράχια, τα χρώματα, οι πέτρες, τριγύρω του, δείχνουνε και αυτά πιο λαμπερά, πιο ανθρώπινα, οπότε τοπίο και αρχiτεκτόνημα πλησιάζουνε το ένα το άλλο και δένουνε σε μια συγκινητική, στ' αλήθεια, ενότητα" (7).

 
Σουζάνα και Δημ. Αντωνακάκης, Κατοικία Δαρμάρου, Ακρωτήρι Χανιά, 1978

Ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη χρησιμοποιούν το χρώμα σαν εργαλείο δουλειάς. Το χρώμα στα έργα τους ενοποιεί και ταυτόχρονα χωρίζει, οργανώνει την κίνηση, προσκαλεί στην ανάγνωση των αναλογιών. Με διάφορες δοκιμές επιχειρούν να συγκεράσουν τη διαφάνεια των υδροχρωμάτων με την προστασία που εξασφαλίζουν τα ακρυλικά και περιμένουν να δουν πως συμπεριφέρονται με το πέρασμα του χρόνου. Η υφή των υλικών, (γυαλιστερό, λείο, αδρό), συμμετέχει και αυτή στο να δημιουργηθεί ένας ποιητικός- θεατρικός χώρος, ένα κέλυφος ζωής (8).

H σύγχρονη τεχνολογία προτείνει νέους τρόπους με τους οποίους το χρώμα μπαίνει στον δομημένο χώρο. Ηλεκτρονικοί φωτισμοί μπορούν να χρωματίζουν τις όψεις των κτιρίων εισάγοντας μια νέα αντίληψη γύρω από τη χρήση του χρώματος, βασισμένη πάνω στην έννοια της μεταβολής και του εφήμερου. Έτσι το κτίριο αποκτά έναν πολυδιάστατο χαρακτήρα, μια περισσότερο υποκειμενική υπόσταση και ευελιξία όσον αφορά το χώρο και το χρόνο (π.χ. μπορεί να προσαρμόζεται στις χρωματικές και φωτιστικές μεταβολές του περιβάλλοντος).

Στην πρόταση του Rem Koolhaas για το Κέντρο Τέχνης και Τεχνολογιών της Επικοινωνίας για την πόλη της Καρλσρούης, η έννοια του μετασχηματισμού και της θεατρικότητας του κτιρίου επιτυγχάνεται δια μέσου ενός ηλεκτρονικού εξοπλισμού προβολών και φωτισμών, ο οποίος αλλάζει συνεχώς την εξωτερική, από ημιδιαφανή πολυεστέρα, όψη-επιδερμίδα του κτιρίου. Αυτό το ημιδιάφανο περίβλημα επιτρέπει την ανάγνωση της εσωτερικής δράσης, αφού εύκολα μπορεί να διακρίνει κανείς τις ράμπες και τις μηχανικές σκάλες οι οποίες συνδέουν τα αιωρούμενα μέρη του κτιρίου. Παράλληλα μπορούν να προβάλλονται εικόνες από την εσωτερική δραστηριότητα του Κέντρου, χρωματίζοντας με έναν ιδιαίτερο τρόπο την εξωτερική όψη (9).

Rem Koolhaas, Μακέττα από τον διαγωνισμό για το Κέντρο Τέχνης
και Τεχνολογιών της Επικοινωνίας (Neues Bauhaus) στην Καρλσρούη, Γερμανία, 1989-92.

H ιστορία της αρχιτεκτονικής μας δείχνει ότι δεν υπάρχει ωραίο και άσχημο χρώμα, αλλά καλή και κακή χρήση του. Η ένταση του χρώματος και η τολμηρότητα στους χρωματικούς συνδυασμούς φανερώνει γενικότερα μια πολιτική και κοινωνική ανάταση. Το χρώμα σε συνδυασμό με "καταστασιακές" αρχιτεκτονικές επεμβάσεις (Intermnationale Situationniste) , θα άλλαζε σημαντικά το τοπίο της πόλης μας, αλλά και την ψυχολογία των κατοίκων της. Με τη βοήθεια νέων τεχνολογιών κάτι τέτοιο θα μπορούσε κάλλιστα να γίνει πραγματικότητα.

Μανώλης Ηλιάκης
MA Architecture & Spatial Design

Σημειώσεις
1. Urlich Conrads, Programme und Manifeste zur Architektur des 20. Jahrhunderts, Friedr. Vieweg & Sohn, 1975. (σελ. 14-17).
2. Pet.Gossel-Gabriele Leuthhauser, Architecture in the twentieth century, Taschen, 1991, (σελ.281-282).
3. Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, 1984, (σελ. 146-150.)
4. Gissela Huttinger, Das Wohn-und Atelierhaus Ebertallee 63, Leiterin Presse.
5. AIA Journal, Oct. 78, ( σελ.57-58 ).
6. Εμμανουήλ Βακαλό, Οπτική Σύνταξη : Λειτουργία και παραγωγή μορφών, εκδ. Νεφέλη, 1988. (σελ. 182-196 ).
7. Άρη Κωνσταντινίδη, Μελέτες Κατασκευές, εκδ. Άγρα, (σελ. 270-273)
8. Θέματα Χώρου και Τεχνών, 25/1994, Μονογραφίες, IV, (σελ. 26-27).
9. Νίκου Δελένδα, "Ένα ηλεκτρονικό Bauhaus", Περιοδικό Τεύχος, Αρ.6, Σεπ. 91, (σελ. 98-107 ).