Αρχιτεκτονική σε κρίση ή κοινωνία σε απόκριση;

Πολλές φορές αναρωτιέμαι τον λόγο που γίνονται όλα αυτά. Γιατί γίνονται όλα αυτά; Ποιος είναι ο υπεύθυνος; Ο χρόνος θα δείξει, λένε κάποιοι αρμόδιοι. Τι σημαίνει κρίση; Ποιος έφτιαξε την κρίση; Η κρίση είναι αποτέλεσμα της συσσώρευσης πλούτου στα χέρια λίγων, λένε κάποιοι άλλοι. Στην εποχή μας όταν μιλάμε για κρίση εννοούμε κυρίως οικονομική κρίση. Τα πράγματα δεν είναι παρόλα αυτά ακριβώς έτσι. Η έννοια της κρίσης δεν υπήρξε. Ποτέ δεν υπήρξε από μόνη της. Η κρίση είναι ένα ολικό φαινόμενο το οποίο κατασκευάστηκε με σκοπό να προκαλέσει ηθικές και κοινωνικές ταλαντεύσεις. Κατασκευάστηκε για να δημιουργήσει συγκρούσεις ώστε να καλύψει υπόγεια ρεύματα και φιλελεύθερες απόψεις. Κι όμως η κρίση επιδέχεται κριτική την οποία δεν έχω σκοπό να κάνω σε αυτό το μικρό δοκίμιο παρά μόνο να απαντήσω σε ένα γιατί.

Από την εποχή του Ρομαντισμού παρατηρείται μια ιδιότυπη κατάσταση στη σχέση μεταξύ του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Την περίοδο του 19ου αιώνα η ανέγγιχτη από τον τεχνητό πολιτισμό φύση έγινε αντικείμενο γοητείας και θαυμασμού. Η διάκριση αυτή αποσπά τη φύση ως ένα δημιούργημα αυτό καθεαυτό. Διαχωρίζει μάλιστα τη φύση αφενός ως ένα πρότυπο αντικειμενικής κριτικής μέσα από επιστημονικά δεδομένα και κοινωνικές πρακτικές και αφετέρου ως ένα πρότυπο ζωής. Στην προκειμένη περίπτωση η ανέγγιχτη φύση που ανήκει στον κόσμο της ζωής αποτελεί ένα δοχείο προστασίας που δεν θα πρέπει να ολισθήσει στην αντικειμενική φύση της εκμετάλλευσης. [1] Μέρος αυτού του διχασμού ανάμεσα στη φύση ως αντικείμενο προς εξέταση και στη φύση ως ενεργό πεδίο ζωής αποτυπώνεται και στη σημερινή κοινωνία με μια όμως διαφορά.   

Σήμερα διανύουμε μια περίοδο όπου όλα κρίνονται και τίποτα δεν χαρίζεται σε κανέναν. Ο άνθρωπος μέρα με τη μέρα περιορίζεται σε ένα εγωκεντρικό τρόπο ζωής, κλείνεται στον εαυτό του και δεν μοιράζεται παρά ελάχιστα με τον συνάνθρωπό του. Αυτή είναι η λύση; Νομίζω πως όχι. Αλλά γιατί γίνεται αυτό; Τις τελευταίες δεκαετίες ο υπερκαταναλωτικός τρόπος ζωής και η αναζήτηση ένας ουτοπικού ψευδαισθησιακού κυνηγιού ενός χαμένου θησαυρού παρήγαγε ένα συσσωρευτικό μοντέλο διαβίωσης. Η πολυκατοίκηση  περά από την ανάγκη για τη στέγαση του συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού στις πόλεις, αντανακλούσε τα νέα πρότυπα της κοινωνικής ιδεολογίας. Ο άνθρωπος οδηγήθηκε σε μια υπαρξιακή ανάγκη να απολαύσει τα περισσότερα δυνατά οφέλη σε βάρος τόσο του συνανθρώπου του όσο και σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος. Η εκμετάλλευση των φυσικών πηγών κατέστρεψε οποιαδήποτε ποιοτική σχέση με τον τόπο, παράγοντας συνεχώς αισθήματα αποξένωσης και ανασφάλειας. Η κριτική στάση που κράτησε ο άνθρωπος απέναντι στο περιβάλλον δημιούργησε, κι εδώ ας μου επιτραπεί η έκφραση παραθέτοντας τα λόγια του Virilio, «...την μόλυνση των αποστάσεων που συνεπάγεται την μόλυνση των υποστάσεων», δηλαδή των ουσιών.[2] Να λοιπόν γιατί η κρίση κατασκευάστηκε. Κατασκευάστηκε διότι κανείς δεν οδήγησε τον άνθρωπο να στραφεί ενάντια στο περιβάλλον παρά μόνο ο ίδιος του ο εαυτός θέτοντας μάλιστα σε κίνδυνο την ίδια του την ύπαρξη στο βωμό του κέρδους.

Παρόλα αυτά ο χρόνος αποτελεί το ενεργό στοιχείο για την ανάπτυξη της κριτικής, καθώς η κρίση αποτελεί το ενεργό στοιχείο για την ανάπτυξη μιας νέας συνθήκης επικοινωνίας.

Επομένως η κριτική είναι θεμιτή και θα πρέπει να γίνεται καθώς αποτελεί ενεργό στοιχείο για την ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Ας περιμένουμε λοιπόν τις νέες εξελίξεις καθώς ο χρόνος γεφυρώνει τις αποστάσεις και δημιουργεί ενδιαφέροντα πεδία σκέψης και προβληματισμού. Αποτελεί μια τομή στην ιστορία που τα πράγματα επανερμηνεύονται εκ νέου. Θέτει καινούργιες βάσεις στα ίχνη των παλιών. Νέες ιδέες ρίχνονται στο τραπέζι και ενεργοποιούν έναν νέο πυλώνα της κοινωνικής πρακτικής.  Η αρχιτεκτονική συμβαδίζει με αυτή την κοινωνική τομή και οδηγείται σε νέα πρότυπα σχεδιασμού, που πιθανά θα κριθούν κι αυτά στο μέλλον. Ποιος είναι λοιπόν ο ρόλος της αρχιτεκτονικής σε περίοδο κρίσης;

Η αρχιτεκτονική δεν είναι σήμερα σε περίοδο κρίσης. Πάντα ήταν.

Το αρχιτεκτονικό έργο, το ανθρώπινο δημιούργημα το οποίο συνδιαλέγεται με το φυσικό περιβάλλον και τις κοινωνικές πρακτικές ήταν πάντοτε και εξαπανέκαθεν σε κρίση. Η αρχιτεκτονική κρινόταν, κρίνεται και πάντα θα κρίνεται όχι από τους αρχιτέκτονες αλλά από την κοινωνία στην οποία αναδύεται. Η κοινωνία εξάλλου αποτελεί ένα ενεργό πεδίο γόνιμων συγκρούσεων και πολλαπλών πολιτιστικών επαφών. Η αρχιτεκτονική που κατασκευάζεται χωρίς να λαμβάνει υπόψη τη συνειδησιακή οργάνωση των κοινωνιών με τις οποίες συνδιαλέγεται θα μπορούσα να πω ότι είναι αρχιτεκτονική κενή περιεχομένου. Έτσι το δημιούργημα δεν κατασκευάζεται σε κενό οικονομικό, πολιτιστικό και πολιτικό υπόβαθρο. Συμβαδίζει μάλιστα με τις εκάστοτε απαιτήσεις της εποχής καθώς διαμοιράζεται προβληματισμούς και καίριες συνθήκες με σκοπό να επινοήσει μια λύση.

Η αρχιτεκτονική επομένως είναι σε κρίση ή η κοινωνία διαθέτει μηχανισμούς απόκρισης;

Η απάντηση είναι ότι η αρχιτεκτονική είναι σε κρίση ενόσω η κοινωνία είναι σε απόκριση. Ο τρόπος ζωής του σύγχρονου ανθρώπου διαμορφώνει τον χώρο που επιθυμεί για να ζήσει. Το πιο πιθανό είναι επομένως ότι η αρχιτεκτονική δεν διαμορφώνει μια κοινωνία, αλλά αντίστροφα η κοινωνία διαμορφώνει την αρχιτεκτονική.

του Αλέξανδρου  Κιτρινιάρη, Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ
Ασχολείται με ζητήματα πολιτισμικού Συμβολισμού, διερευνώντας βαθύτερα τη σχέση ανάμεσα στο φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.

Παραπομπές
[1]. Ο Joachim Ritter ανταποδίδει αυτό τον διχασμό στο κίνημα για την προστασία της φύσης. Αντιπαραβάλει δηλαδή τον διχασμό ανάμεσα στην αντικειμενική φύση που προσλαμβάνεται μέσω της επιστημονικής παρατήρησης και την φύση ως κόσμο της ζωής. Ritter Joachim: Το Τοπίο: Η λειτουργία του αισθητικού στην νεώτερη κοινωνία, Συλλογή κειμένων, Το Τοπίο, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα, 2004, σελ.76
[2]. «Το να δρας εξ αποστάσεως καθιστά προβληματική την ίδια την φύση του μεσοδιαστήματος που συνιστά τούτη την απόσταση». Virilio Paul.: Open Sky, μτφ. Rose J., Verso, London, 1997, σελ.58-59 και στο Σταυρίδης Σταύρος: Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2002, σελ. 153. Μια αντίστοιχη αλλά με τελείως διαφορετικούς όρους αλλοτρίωση διαφαίνεται μέσα από τα χειρόγραφα κείμενα του Karl Marx τα οποία βρέθηκαν 50 χρόνια μετά τον θάνατό του. Αναφέρει ότι η αποξένωση του εργάτη από το προϊόν της εργασίας του αποτελεί την συνακόλουθη απώλεια της ανθρώπινης «ουσίας» του , δηλαδή την αλλοτρίωση του. Marx Karl: Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα του 1844, Εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα, 1975 (προσωπικό αρχείο *pdf).

Εικόνα: Εκμετάλλευση φυσικών πόρων, πηγή: Διαδίκτυο - ψηφιακά επεξεργασμένη