159.13 Αξιοποίηση κτηριακού και τοπιακού δυναμικού στο Ναύπλιο

Φοιτήτριες : Δρίτσα Δήμητρα, Καρσιώτη Γεωργία, Πίππα Δέσποινα
Επιβλέποντες καθηγητές : Γυφτόπουλος Σταύρος, Μωραΐτης Κώστας
Σύμβουλος καθηγητής: Βασιλάτος Παναγιώτης
Σχολή αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π. 
Ημερομηνία παρουσίασης : Ιούλιος 2013

Το Ναύπλιο αποτελεί ένα κομβο υπερτοπικού χαρακτήρα, τόσο για την ευρύτερη περιοχή της Αργολίδας όσο και για σημαντικά αστικά κέντρα της Πελοποννήσου και τη μητρόπολη της Αθήνας. Είναι μία από τις λίγες πόλεις που έχουν διατηρήσει τόσο εμφανώς τον ιστορικό χαρακτήρα τους. Στο τμήμα της παλιάς πόλης μπορεί κανείς να βρει ίχνη μέχρι και της μυκηναϊκής σχεδόν περιόδου, αν είναι επίμονος. Ωστόσο προχωρώντας προς την καινούρια πόλη ο χαρακτήρας αυτός εξαφανίζεται ιδιαίτερα έντονα, σαν να έχει διαμορφωθεί  κάποιο αόρατο όριο ύστερα από το οποίο τίποτα δεν παραμένει παλιό.

Αυτό το όριο υπήρχε από την περίοδο των έντονων γεωμορφολογικών μεταβολών, όπου η χερσόνησος της Ακροναυπλίας αποτελούσε νησί. Μετά από πολλούς αιώνες επιχωματώθηκε το πέρασμα, και εμφανίστηκε ο πρώτος πυρήνας κατοίκησης, στην κορυφή του βράχου της Ακροναυπλίας. Τα πιο έντονα αποτυπώματα άφησαν στον ιστό οι ενετικές κατακτήσεις. Μέχρι και τα καποδιστριακά χρόνια, η πόλη ήταν αυστηρά ορισμένη από τις οχυρώσεις, και σταδιακά επεκτεινόταν προς τα βόρεια. Αυτό που σήμερα ξέρουμε ως Παλιά πόλη ήταν πλήρως διαχωρισμένο από την ύπαιθρο, με μια μεγάλη υδάτινη τάφρο. Τίποτα εκτός κάποιων σποραδικών οικισμάτων δε χτιζόταν πέρα από την τάφρο, γιατί η περιοχή εκτός των αμυντικών τειχών ήταν πάντα εν δυνάμει σε κίνδυνο.

Στα καποδιστριακά και μετακαποδιστριακά χρόνια μέρος των τειχών γκρεμίστηκε, η τάφρος επιχωματώθηκε και το αστικό κύτταρο άρχισε να επεκτείνεται προς την περιοχή που είναι σήμερα γνωστή ως Πρόνοια.  Έτσι μπορεί κανείς να αναγνώσει σήμερα την συνύπαρξη του φράγκικου, ενετικού και τουρκικού στοιχείου στις οχυρώσεις της Ακροναυπλίας και σε κάποια κτίσματα, τα ίχνη της καποδιστριακής επέκτασης που έχουν δώσει ένα πιο νεοκλασσικό χαρακτήρα σε ένα μεταβατικό τμήμα του ιστού, και την διαρκώς αναπτυσσόμενη καινούρια πόλη.

Η ζώνη αυτή λοιπόν, που ακολουθεί τα παλιά ίχνη της τάφρου και  αποτελεί το μεταβατικό στάδιο μεταξύ παλιάς και καινούριας πόλης, ήταν που επιλέχθηκε για την επέμβασή μας. Στη ζώνη αυτή εντοπίζεται μια πολύ έντονη μεταβλητότητα όχι μόνο ως προς τον ιστορικό και πολεοδομικό χαρακτήρα. Αναγνωρίσαμε κάποιες διαφορετικές ποιότητες ορίων, οι οποίες διαμορφώνονται από το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον. Τα όρια αυτά συνδέουν ή αποκλείουν οπτικά είτε χωρικά τα διαφορετικά σημεία της μελέτης μας. Συναντάμε όρια φυσικά (φύτευση) ή τεχνητά (προμαχώνας), μαλακά (χώμα) ή σκληρά (βράχος). Τα διαφορετικά σημεία της περιοχής μελέτης συνδέονται μεταξύ τους και οπτικά.

Στη ζώνη αυτή επίσης  υπάρχουν τα γνωστότερα απομεινάρια της μοντερνιστικής περιόδου στην πόλη: Το Ξενία του '58, χτισμένο από τον Ιωάννη Τριανταφυλλίδη, και το Τουριστικό Περίπτερο του Κλέωνα Κραντονέλλη. Τα κτήρια αυτά σηματοδοτούν την περίοδο της έντονης τουριστικής ανάπτυξης της χώρας, την περίοδο που ένα ξενοδοχείο μπορούσε να αποτελέσει μνημειακό σύμβολο προόδου και πόλος έλξης για την πόλη. Σήμερα τα τουριστικά καταλύματα είναι πλέον ανακαινισμένα νεοκλασσικά και λαϊκά κτίσματα, διασκορπισμένα στην πόλη.  Αυτή η αλλαγή στο χαρακτήρα του τουρισμού ήταν που έφερε και την αποσυμβολοποίηση και παρακμή της  Ξενίας Ναυπλίου, όπως έγινε και στην υπόλοιπη Ελλάδα.  Άλλωστε το συγκεκριμένο παράδειγμα δεν αγαπήθηκε ποτέ από τους κατοίκους, καθ'ότι  τοποθετήθηκε σε αρχαιολογική έκταση που σήμερα θα θεωρούνταν ανέγγιχτη, και συμβόλιζε ένα χώρο που απευθυνόταν στην εκλεπτυσμένη μερίδα των πλούσιων επισκεπτών του και όχι στο μέσο εκπρόσωπο της λαϊκής κοινωνίας της πόλης. Το Τουριστικό περίπτερο του Κραντονέλλη είχε κύρια χρήση εστιατορίου και απευθυνόταν σε πολύ μεγαλύτερη μερίδα κοινού. Τοποθετημένο στο δασάκι της Αρβανιτιάς, υψωμένο στο βράχο σε pilotis, εναρμονίζεται πολύ καλύτερα με τον τόπο.

Ο αρχιτέκτονας επιδίωξε μια σύνδεση με το υδάτινο στοιχείο με κάποιες προεξοχές της πλάκας και των αντίστοιχων δοκαριών, δημιουργώντας καδραρίσματα προς τη θάλασσα. Μια από τις σκέψεις του ήταν να τρυπήσει ένα μέρος των πλακών αφήνοντας ένα δέντρο να τις διαπεράσει. Η σκέψη αυτή δεν υλοποιήθηκε ποτέ, ωστόσο για μας αποτέλεσε συνθετικό έρεισμα.

Σε συνδυασμό τώρα με το Ξενία, το ότι  ένας αρχιτέκτονας σήμερα εκτιμά πολύ διαφορετικά αυτά τα κτήρια σε σχέση με την πλειοψηφία των κατοίκων που σε ένα ερωτηματολόγιο θα εκφραζόταν με τα χειρότερα, είναι χαρακτηριστικό σημείο του ποια είναι η έννοια του μνημείου για τον κάτοικο και ποια για τον αρχιτέκτονα. Χαρακτηριστική είναι και η εμφάνιση της μεταβλητότητας αυτής της έννοιας σε αυτό τον τόπο, που πενήντα χρόνια πριν συζητούσε την αξιοποίηση ολόκληρης της Ακροναυπλίας, και σήμερα με τα μέτρα που έχουν θεσπιστεί όσον αφορά τους αρχαιολογικούς χώρους κάτι τέτοιο θα ακουγόταν εξωπραγματικό. Ο προβληματισμός μας δεν αφορούσε το αν αποτελεί βεβήλωση ή αξιοποίηση ενός αρχαιολογικού χώρου το χτίσιμο του Ξενία. Κυρίως αφορούσε το πώς αυτή η έννοια μεταβάλλεται, και το τι σημαίνει αυτό για το δομημένο περιβάλλον του σήμερα, που αύριο είτε θα γίνει μνημείο ανέγγιχτο είτε κουφάρι υπό κατεδάφιση.

Άλλο ένα σημείο σημαντικό για μας ήταν το από ποιον αξιοποιούνται αυτά τα κτήρια, είτε οι ιστορικοί τόποι είτε τα μνημεία, και το πού απευθύνονται. Έτσι θελήσαμε να διαχειριστούμε την επέμβασή μας ως κάτι που θα δώσει στον κάτοικο της πόλης κομμάτια του τόπου του που δεν αισθάνεται πλέον δικά του, αναδεικνύοντας και σημαντικά χαρακτηριστικά τους. Ένας λανθάνων άξονας μνήμης, θα μπορούσε κανείς να πει, και κάποια σημεία ενδιαφέροντος σε αυτόν.  Τα σημεία είναι:

-η πύλη της ξηράς, μέσω της οποίας κάποτε γινόταν η μετάβαση από το αστικό στο φυσικό περιβάλλον,
-ο προμαχώνας Γκριμάνι με την αμφιθεατρική του διάταξη προς την πόλη του Ναυπλίου και τις υπόγειες- κρυφές του διαδρομές,
-το κάστρο των Τόρων με το εγκαταλελειμμένο πια Ξενία του 58 ,
-η πλατεία της Αρβανιτιάς που περιβάλλεται από τον ορεινό όγκο του Παλαμηδίου, τον πευκώνα της παραλίας και τις οχυρώσεις, και
-το εστιατόριο του Κλέωνα Κραντονελλη στην παραλία της Αρβανιτιάς.

Η επέμβαση λοιπόν στηρίχθηκε σε τρία εργαλεία, τα οποία έρχονται να ενοποιήσουν οπτικά και χωρικά το σύνολο της επέμβασης. Το στοιχείο της τάφρου, του πρασίνου και των υπερυψωμένων κατασκευών. Αυτά δρουν συμπληρωματικά για την ανάδειξη του τοπιακού και του κτηριακού δυναμικού. Παράλληλα το στοιχείο της τάφρου έρχεται να υπενθυμίσει τον υδάτινο άξονα που μέχρι και το 1894-97 διαχώριζε το αστικό με το εξωαστικό περιβάλλον. Ταυτόχρονα συνδέει τα δύο θαλάσσια μέτωπα της πόλης, δημιουργώντας μία διάχυτη στο έδαφος πορεία. Όπως το νερό παίρνει το σχήμα του δοχείου στο οποίο βρίσκεται, έτσι και η πορεία αυτή διαμορφώνεται ακολουθώντας το περίγραμμα των εκάστοτε ορίων. Η "τάφρος" λοιπόν σχηματίζει διαφορετικά επίπεδα ως την Πύλη της Ξηράς, ύστερα ξεχύνεται με αμφιθεατρικές διαμορφώσεις στην Πλατεία Αρβανιτιάς, και καταλήγει στην παραλία αφού έχει σχηματίσει κάτω από το Τουριστικό περίπτερο του Κραντονέλλη μια σειρά από σκιερές εξέδρες. Το υλικό που χρησιμοποιείται εδώ είναι το χυτό σκυρόδεμα, με κάποιες κατευθυντήριες χαράξεις που είτε φυτεύονται είτε χρησιμοποιούνται  για φωτισμό.

Το στοιχείο των υπερυψωμένων κατασκευών έρχεται να αναδείξει σημαντικά σημεία του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος και τα χαρακτηριστικά των επιμέρους τόπων. Πρόκειται για ένα σχεδιαστικό εργαλείο που επαναλαμβανόμενο και μεταλλασσόμενο δημιουργεί ένα δίκτυο διαφορετικών κινήσεων που διατρέχουν την επέμβαση. Τα κάθετα υποστηλώματά του άλλοτε πυκνώνουν και άλλοτε αραιώνουν, δημιουργώντας οπτικά φίλτρα προς το περιβάλλον, ενώ τα πλάγια χρησιμοποιούνται ως φωτιστικές πηγές.

Το ενοποιητικό στοιχείο του ψηλού πρασίνου λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος των παραπάνω πορειών ή έρχεται να τονίσει τα υπάρχοντα όρια του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος καθώς και τα όρια της δικής μας επέμβασης. Παράλληλα, χρησιμοποιούνται κυπαρίσσια ως σημειακές αναφορές για τη σήμανση των κρυφών εισόδων του προμαχώνα Grimani και την κορύφωση της επέμβασης με το Ξενία. Τέλος, χρησιμοποιούμε ενότητες κήπων, βοτανικών, αρωματικών και χρωματικών, οι οποίες γεφυρώνουν τα όρια μεταξύ της δικής μας επέμβασης και του φυσικού περιβάλλοντος.

Πέρα από την ανάγνωση των ορίων και την υπενθύμιση του παρελθόντος της περιοχής, σκοπός ήταν μέσω της επέμβασης να τεθούν κάποια νέα στοιχεία στον τόπο που θα έχουν αισθητηριακή ανάγνωση. Επιχειρήσαμε έτσι όχι μόνο να αναδείξουμε τα στοιχεία του παρελθόντος, αλλά και να δημιουργήσουμε κάτι που θα γίνει μέρος της μνήμης αυτού του τόπου. Τα θεσμικά πλαίσια προστασίας της περιοχής, και η ήδη υπάρχουσα κτιριακή υποδομή, μας οδήγησαν στην επιλογή ήπιων επεμβάσεων. 'Έτσι δόθηκε περισσότερο βάρος σε  ζώνες  που η καθεμία ενεργοποιεί διαφορετικές αισθήσεις.

Το Ξενία μετατρέπεται σε μουσικό πολυχώρο. Από την παλαιά κατασκευή παραμένει ο σκελετός, τον οποίο και διαρρηγνύει ο όγκος ενός κλειστού αμφιθέατρου. Σε αυτόν προστίθενται κατασκευές ελαφριές που απευθύνονται στα τοπικά μουσικά συγκροτήματα και μουσικούς για τις πρόβες τους. Στην πλατεία της Αρβανιτιάς, το parking μεταφέρεται για τη δημιουργία ενός υπαίθριου συναυλιακού χώρου ο όποιος μπορεί να έχει υπερτοπικό χαρακτήρα αν χρειαστεί.

Όσον αφορά τις επεμβάσεις επί του Ξενία, διατηρήσαμε την εντύπωση που δίνει το Ξενία σαν τρεις οριζόντιες πλάκες που στέκονται σε έναν διάφανο χώρο που προορίζεται για όλους τους κατοίκους. Διατηρήσαμε και το μικρό παιχνίδι των όγκων του ισόγειου χώρου που διασπά την κανονικότητα της σύνθεσης καθώς και την καθαρότητα της κατακόρυφης κίνησης. Ο νέος όγκος που εισάγεται, θεωρήθηκε καλό τόσο συνθετικά όσο και στατικά  να αποκοπεί πλήρως από την υπάρχουσα κατασκευή. Αυτό γίνεται με την διάτρηση τμήματος του υπάρχοντος κτιρίου εκεί που γίνεται η εισαγωγή του νέου όγκου, με τη διαφοροποίηση του συστήματος κατασκευής, τη γεωμετρία του και την επιλογή των υλικών. Το υπόλοιπο κτίριο αντιμετωπίζεται ως ένα οριζόντιο πάρκο με κατακόρυφες και επιφανειακές φυτεύσεις, ως ένα σύστημα χώρων καθίσματος και περάσματος στο οποίο παρεμβάλλονται χώροι- κουτιά στους οποίους οι μουσικοί μπορούν να κάνουν πρόβες. Η ιδέα ενός οριζόντιου πάρκου προέκυψε από την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα το εγκαταλελειμμένο Ξενία με τη φύση να έχει εισχωρήσει στο χώρο που κάποτε αποτελούσε το δοχείο ζωής για τον επισκέπτη του Ναυπλίου.  Ο κοινόχρηστος χαρακτήρας του ισογείου τονίζεται και επεκτείνεται σε όλους τους ορόφους.

Στο εστιατόριο του Κραντονέλλη η επέμβασή μας σε είναι πολύ πιο ήπια. Πρόθεσή μας ήταν  η επαναφορά κάποιων αρχικών σκέψεων του αρχιτέκτονα και η ένταξη του κτίσματος σε ένα σύστημα διαδρομών που το περιβάλλει και διατρέχει την α' στάθμη του.

Αυτή η ήπια αντιμετώπιση που ακολουθήθηκε στην επέμβασή μας, αποτυπώθηκε και στην απόπειρα χρήσης αντίστοιχων μέσων παρουσίασης. Τα σχέδια έγιναν με το χέρι, με μια διάθεση προσέγγισης πιο παραδοσιακών τεχνικών απεικόνισης. Στις μακέτες χρησιμοποιήθηκαν εύπλαστα, γλυπτικά υλικά, όπως ο γύψος, ενώ η φύτευση αποδόθηκε με σχηματοποίηση.

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.