Μια Πεταλούδα στο Πεκίνο.' (Μέρος Β)

<< Δείτε το Α Μέρος

<< Δείτε το Γ Μέρος

Για τ' αρχιτεκτονικά πράγματα θα 'ταν αδιανόητη προπέτεια να εισέλθουν στην προβληματική των δυναμικών και περίπλοκων συστημάτων, της θεωρίας του χάους και των καταστροφών, αν δεν έδινε πρώτα την ευλογία του ο Ch. Jencks... Έτσι, από το 1995 η αρχιτεκτονική έχει κι επίσημα αναγνωρίσει ότι βρί-σκεται σ' ένα σύμπαν που κάνει άλματα. Όσον αφορά το σχετικό βιβλίο του Jencks, το "Architecture of the Jumping Universe", αυτό θα μπορούσε να ξαναδιαβαστεί από τη στρεβλή σκοπιά της προστιθέμενης αξίας της πληροφορίας του -- με τον τρόπο που υπέδειξα στο Α' Μέρος. Αλλά θα περιοριστώ σε κάποιες χαρακτηριστικές ονοματοδοτήσεις κι εννοιολογήσεις που, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, έχουν φτάσει και στα μέρη μας κι απολαμβάνουν μιας ιδιαίτερης απήχησης.

Μετεωρολογική Πεταλούδα ή Πεταλούδα του Lorenz" -- επεξεργασμένη από τον γράφοντα

Το γκρέμισμα ενός τοίχου το 1989 σήμανε την απαρχή γεω-πολιτικών και γεω-στρατηγικών ανακατατάξεων (κάθε άλλο παρά ήπιων) για όλη την υφήλιο. Κάπως έτσι η αρχιτεκτονική δραστηριότητα (θεωρητική, σχεδιαστική, εφαρμοσμένη, κι οποιαδήποτε άλλη) ανακάλυπτε σιγά-σιγά τη στρατηγική -- [γιατί όχι άραγε την εξίσου παλιοκαιρισμένη "πολιτική";]. "Στρατηγική" ή "στρατηγικές του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού" αρκετά γενικές και γενικόλογες, που να δείχνουν σαν να 'χουν ξεκολλήσει πια απ' το συγκεκριμένο. Κι όταν θ' ασχολούνταν με το τρέχον και μεμονωμένο, θα επρόκειτο για "σημειακή επέμβαση". Η οποία, βέβαια, σημειακή επέμβαση θα εντάσσονταν σε μια υποτιθέμενη "στρατηγική σημειακών επεμβάσεων" -- μέσα σ' ένα ρευστό κι αντιφατικό πεδίο φαινομένων ή περιβάλλον και σ' έναν ακόμα πιο δυσπροσδιόριστο κι επισφαλή ορίζοντα χρονικό.

Επιπλέον, διαπιστώθηκε πως ο ρόλος της αρχιτεκτονικής υπήρξε σκληρά επεμβατικός -- και κυρίως ατελέσφορος στην εκπλήρωση των υποσχέσεων και προσδοκιών του 20ου αιώνα. Μέχρι ν' αποσαφηνιστούν οι στοχεύσεις του νέου αιώνα, τουλάχιστον κάτι θα 'πρεπε να γίνει στο επίπεδο των προθέσεων... Γι' αυτό οι επεμβάσεις έπρεπε να γίνουν, πριν απ' όλα, "παρεμβάσεις" και κυρίως "ήπιες". Ή τουλάχιστον έτσι όφειλαν να μοιάζουν, αφού έτσι χαρακτηρίζονταν.

Βρισκόμαστε, λοιπόν, κάπου στην (αρχιτεκτονική) στρατηγική των ήπιων σημειακών παρεμβάσεων. Λες για ν' ανταποκριθεί στη βία των αναταράξεων, η αρχιτεκτονική επέλεξε τη γλώσσα της ...ηπιότητας. Θα 'λεγες, μάλιστα, ότι μια "στρατηγική ηπιότητας" θ' απάλυνε ίσως τον "πολεμικό τόνο των αρχών κάθε αρχιτεκτονικής" (Μιχελής). Κάπως διαφορετικά φωτίζεται ο ειρηνικός χαρακτήρας της αρχιτεκτονικής κι ο ειρηνευτικός της ρόλος˙ πρόκειται γι' αυταπάτη; για προσωπείο;

Σ' αυτό το πνεύμα (στρατηγικής) ηπιότητας θα μπορούσε να φωτιστεί και μια τρόπον τινά ...μάλαξη του ορίου. Στον βαθμό που η αρχιτεκτονική ασχολείται με όρια κι οριοθετήσεις (χώρου, σχέσεων στον χώρο, "σχέσεων", κοκ.) εμφανίζεται μαζί μ' όλα τα παραπάνω η "διαπραγμάτευση του ορίου".
Φαίνεται ότι από τα "οριακά όρια" και τα "ενδιάμεσα όρια" του χώρου (κατά Φατούρο), ακόμα κι από κείνο το "διαλε-κτικό ξεπέρασμα των αντιθέσεων του χώρου" (κατά Παπαδολαμπάκη), περιερχόμαστε στα "μαλακά" και "διαπραγματεύσιμα" όρια. Μέχρι να διασαφηνιστεί ποια διαφορά μπαίνει σε διαπραγμάτευση (και διαμεσολάβηση), θα μπορούσαν αυτά να νοηθούν, ακόμα, κι ως μη-όρια. Θα μπορούσε, επιπλέον, να μην τίθεται καν ζήτημα επίλυσης κάποιας διαφοράς, αλλά για τη διαχείρισή της και μόνο˙ οπότε μπορούμε ασφαλώς να μιλάμε για γκρίζα όρια και για γκρίζες ζώνες της αρχιτεκτονικής [01]. Ίσως και να μην είναι απαραίτητα απαξιωτικό, το ότι η ίδια η αρχιτεκτονική περιέρχεται στο φάσμα του γκρι, αλλ' όλη η φιλολογία (και καλολογία) του μη-ορίου δεν λέει ότι το διακύβευμα μας έχει ξεπεράσει. [Θ' αναφερθώ στο Γ' Μέρος.]

Η διαπραγμάτευση του ορίου, υπό τη στρατηγική πάντα της ηπιότητας, γίνεται έτσι μια θεμελιώδης κι αυτοτελής συνιστώσα αυτού που θα μπορούσε να 'χει τ' όνομα: ...συναινετικός σχεδιασμός. Πιστεύεται [για πόσο ακόμα;], ας πούμε, ότι τα πρότζεκτ, κι ιδίως τα "μεγάλα", γίνονται πρόξενοι κοινωνικής συναίνεσης, εκεί που θα περίμενε κανείς να 'ναι αποτέλεσμά της. Δεν χρειάζεται να ζητήσεις τη συναίνεση, όταν μπορείς να τη φτιάξεις -- δηλαδή: κατασκευάζοντάς την, να την υφαρπάξεις˙ [πώς μπορείς να πεις όχι στο χαμόγελο του παιδιού; πώς μπορείς να πεις όχι στα εθνικά χαρακτηριστικά των κλιματικών συνθηκών του τόπου σου;]. Κάπως έτσι ο συναινετικός σχεδιασμός γίνεται σχεδιασμός της ...συναίνεσης. Και στη συναίνεση που ...υποχρεώνει είναι που μπορεί ν' ανιχνευτεί η διαβολική (με την ετυμολογική σημασία της λέξης) ηπιότητα των διατυπώσεων κι εννοιολογήσεων πριν απ' όλα. Ηπιότητα νέας κοπής, που τα χαρακτηριστικά της ανήκουν στην κατηγορία του ιοβόλου και του ιογενούς.

Παρεμφερή με τη "διαπραγμάτευση του ορίου" είναι και τα "παιχνίδια" με τους κανόνες της (αρχιτεκτονικής) σύνθεσης -- μια δραστηριότητα που προσφέρεται ιδιαίτερα για την εκπαίδευση. Ο M. McLuhan έχει υποδείξει, πώς το παιχνίδι γίνεται εργαλείο κοινωνικής ενσωμάτωσης, ότι δηλαδή δεν είναι παρά μέσον εκμάθησης κι αφομοίωσης αυτού του ίδιου του κοινωνικού (κατ' άλλους, εξουσιαστικού) παιχνιδιού [02].
Μπορεί και να 'ναι ο McLuhan λίγο ντεμοντέ, εντούτοις κάποιες φορές η θεωρία των παιγνίων και τα σκληρά στρατηγικά παίγνια δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για τη "διαπραγμάτευση" ή το "παιχνίδι" στο "χείλος του χάους"... Τι διαπραγματεύεται ο/η αρχιτέκτονας και με ποιους; Τι παιχνίδι παίζει; Και στο κάτω-κάτω τι πολιτικό υποκείμενο είναι αυτό το άτομο;

Η αντιστροφή, επομένως, θα ρωτήσει: άραγε ποια όρια δεν μπαίνουν σε διαπραγμάτευση, πότε και γιατί; Ποια πράγματα δεν παίζουν, ή δεν "παίζονται με τίποτα"; Πότε και γιατί αρνούνται αυτά τα πράγματα [όταν δεν αδιαφορούν] να προσδιοριστούν από την πλαστική της διαπραγμάτευσης [της διαμεσολάβησης, της "διαβούλευσης"] και του "κάνω παιχνίδι";

Τέλος, "υποδομές", "δικτυώσεις", "πεζοδρομήσεις". Όλη η σύγχρονη συνθήκη του (γενικευμένου) δια-. Όπως λέγονται αυτά που λέγονται πριν απ' όλα, η προστιθέμενη αξία της πληροφορίας τους μέσα στη ροή ύλης κι ενέργειας, παραλείπουν αυτό που δεν περιστέλλεται κι ό,τι δεν γίνεται ν' αναχθεί σε κυκλοφορική/πληροφορική μονάδα, δηλαδή σε αξία (του κυκλώματος ή του πεζόδρομου). Άσε που, από την άλλη, αδυνατούν να συλλάβουν αυτό που κυκλοφορεί τόσο τέλεια για να 'ναι τελείως ακίνδυνο: αυτό που έλεγα παραπάνω, το ιοβόλο κι ιογενές.

Υπάρχει ένα ρεζουμέ: διαφαίνεται σ' όλ' αυτά κάποιος ύστατος "στρατηγικός" στόχος; Μα αυτόν δεν δηλώνει η κομψευόμενη έννοια της "βιωσιμότητας"; Το γεγονός, μόνο, ότι σχηματοποιήθηκε πριν από την επισημοποιηθείσα τελευταία κρίση, προκαλεί την υπόνοια ότι σοβεί η μετάπτωσή της σε συνταγές ... απλώς στυγνής επιβίωσης. Η επόμενη συνέχεια θ' αφορά τη δυσοίωνη εμφάνιση του "περιβάλλοντος".

Γιώργος Κουτούπης, Δρ Αρχιτέκτων – Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Σερρών

Σημειώσεις

[01]  Γκρι της ασάφειας, αλλά και της φαιότητας (της "φαιάς ουσίας" του φλοιού του εγκεφάλου). Πάνω σ' αυτό ήταν που πρότεινε ο Virilio μια "écologie gris" (επιπλέον της "πράσινης"): γκρίζα ή φαιά ή ασαφής (του φλου, του φλουταρίσματος) οικολογία˙ της ρύπανσης των διαστάσεων (χωρικών και του χρόνου) -- αμφίσημη φαιότητα των φαινομένων, των καταστάσεων και των νοημάτων. Ενδει-κτικά, βλ. Virilio, Paul, Open Sky, Verso, London - New York, 1997, (χρ. α΄ έκδ. 1990).

[02]  Κεφάλαιο "Games: the Extensions of Man", στο McLuhan, Marshall, Understanding Media: The Extensions of Man, Routledge, London and New York, 2001, (χρ. α΄ έκδ. 1964).