Το Θέαμα της (Αρχιτεκτονικής) Εκπαίδευσης κι η Δια Βίου Διασκέδαση

επιχείρηση - θέαμα - εκπαίδευση

Αν υπήρχε μια εποχή που η επιχείρηση θεαμάτων (η show biz) ήταν μια επιχείρηση μεγαλύτερη από την εκπαίδευση, σήμερα η εκπαίδευση είναι μακράν η μεγαλύτερη επιχείρηση στον κόσμο. Αυτό ειπώθηκε από τον καναδό θεωρητικό των μήντια Marshall McLuhan, ούτε λίγο ούτε πολύ από το 1968. Αν λάβουμε υπόψη μας το γεωγραφικό και χρονικό στίγμα των λεγομένων του, δεν είναι ίσως έκπληξη το ότι ο McLuhan ταύτισε την εκπαίδευση με την "επιχείρηση". Όταν ταυτόχρονα μιλούσε για εκπαιδευτική ..."βιομηχανία" [01].

Δεν ξέρω κατά πόσο, ακόμα και σήμερα (σ' αυτό το νοτιοανατολικό άκρο της δύσης), αυτά ακούγονται στα δικά μας αυτιά ως προσβολή ή ύβρις. Ή αν με κάποιον σιωπηρό τρόπο έχουν γίνει αυτονόητα κι αποδεκτά. Διότι μετά από τα παραπάνω που είπε ο μάντης του "παγκόσμιου χωριού", όπως άλλωστε το συνήθιζε, έριξε ακόμα ένα βήμα προς το μέλλον. Είπε ότι -- από τότε κιόλας -- η ίδια η εκπαίδευση αρχί-ζει να γίνεται show biz!

Σε κάποιο συνέδριο στη Βαρκελώνη, ο Eisenman εμφανίστηκε με τη φανέλα της "τοπικής" ποδοσφαιρικής ομάδας. Αρχές της δεκαετίας του 1980, κι αφού είχε προηγηθεί λίγο πριν η πρώτη απόβαση του δυτικού αρχιτεκτονικού τζετ-σετ στο τότε Δυτικό Βερολίνο. Έκτοτε, όλοι ψάχνουν μια ευκαιρία να φωτογραφηθούν μαζί του -- και με την εκάστοτε φανέλα. Να περισυλλέξουν κάτι από την "αύρα" του αρχιτέκτονα-ειδώλου -- σε κάποια μνήμη ψηφιακή. Η "Zaha", λέει, δεν εμφανίζεται από καιρό χωρίς εκείνον τον διακριτικό κύκλο συνοδών που διαφυλάσσουν την προσιτότητα του χαϊδευτικού της ονόματος. Ο δε Koolhaas δεν έχει ανάγκη από επικοινωνιακά τεχνάσματα. Είναι ίσως ο πρώτος αρχι-τέκτονας που (αυτο-)μετατράπηκε σε ...ολόγραμμα. [Απ' αυτήν την άποψη προανάγγειλε το φαινόμενο Οbama.]

Η περίπτωση Calatrava (κι αργότερα το καπάκι του Tschumi), στα δικά μας, έπεισε και τους πιο καλο-προαίρετους. Ότι, δηλαδή, αφορά ένα από τα "brand" ονόματα που αντιπροσωπεύουν το σημερινό σύ-μπλεγμα της βαριάς βιομηχανίας των κατασκευών και της ήπιας βιομηχανίας του "θεάματος" (για να μην πω του "πολιτισμού"). Σε κλίμακα πλέον εξωτερικής πολιτικής και διεθνών σχέσεων. Σε βαθμό που χρειάζεται κάποιες φορές να παρουσιάζεται και το ίδιο το φυσικό πρόσωπο, αυτοπροσώπως. Ώστε να επικυρώσει τη γνησιότητα της αρχιτεκτονικής του υπογραφής. Σ' αυτό το στερέωμα των υπερεθνικών ε-ταιρικών κι οργανωσιακών δικτύων και ριζωμάτων, μια νέα νομενκλατούρα κάνει την εμφάνισή της. Που ίσως και να μην είναι επίκαιρο, να παραβληθεί με τις παλιές κομματικές νομενκλατούρες. Αλλά δεν θα 'ταν και καμιά πρωτοτυπία να παραλληλίζεται με τις τροπές του σταρ-σύστεμ της κινηματογραφικής και της μουσικής βιομηχανίας.

Οι παραπάνω απαστράπτουσες (κραυγαλέες) περιπτώσεις αστέρων κι αστερισμών εκπέμπουν προς (κι υποστηρίζονται από) τους σύστοιχους επί-κυκλους κι υπό-κυκλους. Ενόσω οι τελευταίοι αναμεταδίδουν τον ισόμορφο παλμό ή κυματισμό των πρώτων. Ιδίως μάλιστα σε μια "εποχή έλλειψης προτύπων". Α-ναμφίβολα, κι η αρχιτεκτονική εκπαίδευση δεν είναι πια κάποια αυτόνομη βαθμίδα ή περιοχή. Γίνεται, έχει γίνει, είναι κιόλας ένα επιμέρους δίκτυο κι ένα ρίζωμα μέσα στο ρίζωμα, στην όλη επιχείρηση ενσωμάτωσης κι, εν συνεχεία, ολοκλήρωσης ενός ιδεατού κι ιδανικού κυκλώματος (διανομής).

"Κοίταξε τον κόσμο γύρω σου, Ντέιβιντ. Τι βλέπεις; Ένα απέραντο πάρκο αναψυχής, όπου τα πάντα έχουν μετατραπεί σε ψυχαγωγία. Η επιστήμη, η πολιτική, η παιδεία -- δεν είναι άλλο παρά αυτοκινητάκια μέσα εκεί. Δυστυχώς ο κόσμος ευχαριστιέται να αγοράζει τα εισιτήριά του και να ανεβαίνει σ' αυτά." [02] 

 

 

επιχειρησιακότητα - εικονικότητα - εκπαιδευσιακότητα

Βέβαια, από τη νομενκλατούρα και την προπαγάνδα μέχρι το branding και την "επικοινωνία" έχει συμβεί ένα άλμα. Δεν αφορά μόνο την υπαγωγή του "επαγγέλματος" στην αποκλειστικότητα του "επιχειρείν". Εξίσου κι η σύγκλιση, εν προκειμένω, της εκπαίδευσης με το θέαμα μάς στρέφει προς τον κοινό τους πα-ρονομαστή: την "επιχείρηση". Φοιτητές και φοιτήτριες: προπτυχιακοί (ποικίλων κύκλων), μεταπτυχιακές, μεταδιδακτορικές, δια βίου μαθητεύοντες. "Κοινό" και "πελατεία" του εκπαιδευτικού συστήματος, απ' το οποίο εκπαιδεύονται πριν και μετά απ' όλα να προσλάβουν τη γνώση ως καταναλώσιμο προϊόν θεάμα-τος. Έτσι θα συντηρηθεί η επιχείρηση και θα εξασφαλίσει τη βιωσιμότητά της δια της θεαματικής της ανα-παραγωγής. [Κι αν ξόφλησε η Μαντόνα, ζήτω η "Μ' Ντόνα": Sold out!]

Θα 'ταν, όμως, εξαιρετικά περιοριστικό να εννοήσουμε το "επιχειρείν" και την "επιχείρηση" με την οικονο-μίστικη και μόνο σημασία τους. Όχι πως αυτή δεν ισχύει, αλλά ήδη έχουμε κάποιες πολύ πρωτόγνωρες κι ενδιαφέρουσες τροπές τους. Αν τις παρακολουθήσουμε, ίσως λάβουμε μια διαφορετική διάγνωση για το τι συμβαίνει σ' αυτή τη φάση της διασταύρωσης της εκπαίδευσης με το θέαμα. Χρειάζεται, λοιπόν, ν' αναθεωρήσουμε την παλιά (οικονομική) επιχειρηματικότητα, με την καινούργια διοικητική και δρασιακή της σημασία, δηλαδή την "επιχειρησιακότητα". Πρόκειται, επιγραμματικά, για την ικανότητα να χειρίζεσαι το ίδιο σου το εγχείρημα, ανεξάρτητα απ' οποιοδήποτε συγκεκριμένο αντικείμενο ή σκοπό. Το πνεύμα επιχειρησιακότητας, που γεννιέται, δείχνει να 'ναι συνδυασμός πραγματισμού και ("μετρήσιμης") αποτελε-σματικότητας. Μ' άλλα λόγια, δεν πρόκειται παρά για ένα εξαιρετικά περιορισμένο φάσμα δυνατοτήτων. [Το ότι εμφανίζεται ως καθολικό, δεν είναι παρά μια κυβερνητική (cybernetic) οπτασία. Με σκληρές, ω-στόσο, επιπτώσεις.]

Ασφαλώς, σ' αυτό το τρίδυμο εκπαίδευση-θέαμα-επιχείρηση κάθε όρος, με τη σειρά του και ταυτόχρονα, μπορεί ν' αποτελέσει τον κοινό παρονομαστή για το ζευγάρωμα των άλλων δύο. Έτσι, όσον αφορά την εκπαίδευση, αντίστοιχα με την επιχειρησιακότητα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για "εκπαιδευσιακότητα". Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την εκπαιδευσιακότητα, ως την επιχειρησιακή βαθμίδα της εκπαιδευτικότητας. Όσον αφορά το θέαμα, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την "εικονικότητα", ως την επιχειρησιακή βαθμίδα της θεαματικότητας.

Προκείμενης της εκπαίδευσης, η εκπαιδευσιακότητα είναι μια περιέλιξη γύρω από την εκπαιδευτικότητα, όταν η τελευταία ως ιδιότητα έχει απολέσει τα "αντικειμενικά" της ερείσματα. Δεν εκπαιδεύομαι, αλλά "κάνω ότι" εκπαιδεύομαι. Όπως δεν εκπαιδεύω, παρά μόνο "κάνω ότι" εκπαιδεύω. Απλά και μόνο χειρίζομαι, επιδέξια είν' αλήθεια, τα σημεία της εκπαιδευτικότητας. Άλλη μια καθαρή μορφή, χωρίς περιεχόμενο. Ή με μόνο κι επαρκές περιεχόμενο την αυτο-γένεσή της και την ταυτοτική της αναπαραγωγή. Αυτή η καθαρή μορφή αγαπά να δείχνεται. Τι λέω: να επιδείχνεται. Το κενό περιεχομένου, άλλωστε, είναι αναγκαία συνθήκη για το θέαμα. Η περιδίνηση γύρω από την εξαφάνιση του (φυσικού) αντικειμένου δεν είναι πλέον μόνο χαρακτηριστικό του υπερ-θεάματος. Είναι μια κατάσταση στην οποία έχουν συνδράμει "η επιστήμη, η πολιτική, η παιδεία"... Μερικά αξιοπρόσεκτα φαινόμενα (ή συμπτώματα που φέρονται ως αρετές) έχουν κάνει την εμφάνισή τους.

 

 

workshopping n' photoshopping

Στα προωθημένα "workshops" δεν αρκεί μόνο η (σχεδιαστική) εργασία. Ίσα-ίσα, που ονομάστηκαν έτσι, επειδή σ' αυτά επιτελείται εργασία "πάνω στην" εργασία. Όπως αντιλαμβανόμαστε, μετά από μια-δυο περιελίξεις, χάνεται οποιαδήποτε επαφή με την (υποτιθέμενη) πρωτογενή εργασία. Η εργασία, έτσι, εκτελείται κι εκτίθεται ως θέαμα (ή "performance"). Η (σχεδιαστική) εργασία, ως διαδικασία πλέον, ανεβάζεται στο τετράγωνο -- ή σ' οποιοδήποτε εκθετικό βαθμό ή εκθεσιακό βάθρο.

Ήταν σχεδόν αναμενόμενη η εξέλιξη του "workshop" σε βιτρίνα του "κάνω ότι" εργάζομαι, του "παριστά-νω ότι" εκπαιδεύω κι εκπαιδεύομαι. Όχι τόσο με την έννοια της προσποίησης, αλλ' όσο του "δείχνω" και "προβάλλω" αυτό που κάνω, με τον πιο εμφατικό, επιδεικτικό και, κυρίως, κανονιστικό τρόπο. Εξ ων οι "μούρες" κι οι "πόζες" από τη μία, κι η πλέμπα του βολονταρισμού και των "βεβαιώσεων συμμετοχής" από την ίδια.

Ένα ακατάσχετο "πιξέλιασμα" και "ξεπιξέλιασμα" καθιστά το "workshop" εμβληματικό εργαστήρι τύπου photoshop. Μια επιφάνεια εργασίας και μια επίφαση εργασίας. Ένα εικονικό ξεκόρμιασμα, χωρίς την ελπίδα σώματος, θα μπορούσε ν' αποδώσει την απώλεια του αντικειμένου σ' αυτό το συγκεκριμένο μοντέλο εκπαίδευσης. Το photoshop της εκπαίδευσης. Αναπόφευκτα ανακύπτουν καταστάσεις εσωστρέφειας κι αυτο-εγκλωβισμού -- διδασκόντων και διδασκόμενων --, γόνιμες για την καλλιέργεια της κλινικής ψυχολογίας.

Η εκπαιδευσιακότητα σ' αυτή της τη μορφή, γίνεται καθαρή επιχείρηση διαδικασιοποίησης του ίδιου του "πρότζεκτ". Αφού σήμερα, όταν ακούς τη λέξη "πρότζεκτ", είναι να σε πιάνει ναυτία. Ακόμα κι η "έκθεση" (θεμελιώδης παράμετρος του θεάματος) είναι δύσκολο πια ν' αυτοσυγκρατηθεί. Σε βαθμό που, τις περισ-σότερες φορές, οι κουράτορες των εκθέσεων ν' ανταγωνίζονται σε σταριλίκι τους ίδιους τους εκτιθέμε-νους. Σ' αυτή τη νεόφαντη παγίδευση στο είδωλο-μοντέλο του επιχειρησιακού αλγόριθμου, σύντομα "α-ναδύεται" (ξεσπά) μια ενδογενής επιθετικότητα.

 

φοιτητές χωρίς σύνορα

Στα ορεινά των πινάκων αξιολόγησης εμφανίζεται ο ίλιγγος της εκπαιδευσιακής αυτο-αναφορικότητας. Ιδιαίτερα κει πάνω, η πολυπόθητη "διαντίδραση" γίνεται όλο και πιο ανέφικτη, παραμένει όλο και πιο ανέγγιχτη. Οι τεχνικές της προσομοίωσης κι η βουλιμία του διαγράμματος δεν ανατέμνουν παρά το πτώμα της πραγματικότητας. Το πάρτι κατάντησε βαρετό. Οι συντελεστές του "πρότζεκτ" απολαμβάνουν την απορία του κβαντικού παρατηρητή, ο οποίος συνειδητοποιεί ότι είναι μέρος του πειράματός του. Αλλά μέχρι πότε; Για πόσα bytes ακόμα, δηλαδή;

Η επιχειρησιακότητα θα στραφεί "προς τα έξω". Οι ομάδες στρέφονται σ' αναζήτηση του πραγματικού, σ' αναζήτηση "πεδίου". Σ' αναζήτηση κάποιας αγκύρωσης έξω απ' τον πλασματικό χώρο της εκπαιδευσια-κότητας. Φοιτητές και φοιτήτριες εκτός (εσωτερικών) συνόρων. [Επειδή εμφανίζονται και τα (παράδοξα) "εξωτερικά"... σύνορα.] Σ' ό,τι ονομάζεται τέλος πάντων: "τρίτες χώρες", "ζώνες αστάθειας", "περιοχές σύγκρουσης" -- ακόμα και "περιβάλλον". Ακολουθούν την ευόδωση σκληρών, "ανθρωπιστικών" ή "προ-ληπτικών", στρατιωτικών επεμβάσεων. Συνεχίζουν την αρχιτεκτονική με άλλα, πιο "ήπια", μέσα.

Έξω απ' τα "σύνορα", η "κινητικότητα" (του ανθρώπινου "κεφάλαιου") γίνεται "αποστολή". Καμιά σχέση με τον "εθελοντισμό" ή/και την "απόκτηση εργασιακής εμπειρίας". Ούτε, βέβαια, και με τις εκπαιδευτικές επιδρομές. Ο σκοπός της είναι σχεδόν ιερός. Αρχιτεκτονικές (ιερ-)αποστολές εξαγωγής προτύπων, στ' όνομα των ιερών αγελάδων της συναίνεσης και της (διαχειρίσιμης) διαφοράς.

Το πιο πιθανό, βέβαια, είναι να μεταδίδουν τον ιό που κουβαλούν. Δεν είν' άλλος απ' τον ιό της εικονικότητας. Οι "ιθαγενείς" τις ανακουφίζουν προσφέροντας συμμετοχή. Δίνουν, ακόμα, και τις απαντήσεις στα ερωτηματολόγια. [Όπερ έδει δείξαι.] Η "αναγνώριση πεδίου" συνεχίζει να 'ναι μια ουτοπία. Αναγνωρίζει αυτό που ήδη γνωρίζει. Το πολύ-πολύ να συνειδητοποιήσει, ότι έκανε πως δεν το 'ξερε. Και θα παραμείνει ουτοπία, καθόσον αδυνατεί ν' αντιληφτεί, να παραδεχτεί, αυτό που της διαφεύγει: το ξένο. Τέτοιες ουτοπίες, ωστόσο, αποδεικνύονται σωτήριες. Είναι τα σύγχρονα ερείπια της διαφοράς και της παραμετροποίησης.

 

 

εκπαίδευση εκπαιδευτών

Στο υβρίδιο της επιχειρησιακής εκπαίδευσης-θεάματος μεταλλάσσονται κι οι ρόλοι των παραδοσιακών συντελεστών της, των εκπαιδευόμενων και των εκπαιδευτών. Για την ακρίβεια, μορφοκλασματοποιού-νται: καθίστανται φράκταλ, αβέβαιοι κι απροσδιόριστοι. Η αυτο-ομοιότητα κλίμακας διασχίζει όλον τον βίο μιας φασματικής εκπαίδευσης. Οι "θυρωροί", οι "υποθυρωροί" κι οι "βοηθοί των υποθυρωρών" του Κάφκα ίσως ν' ανήκαν σε μια εποχή γραφειοκρατίας. Ποιο να 'ναι το σημερινό τους αντίστοιχο, σε μια εποχή διαδικασιοκρατίας;

Η νεόφυτη ειδικότητα του "εκπαιδευτή εκπαιδευτών" είναι το κατεξοχήν παράδειγμα. Όχι για την "εκπαι-δευτική διαδικασία" όπως λέγονταν κάποτε, αλλά για την εκπαίδευση πάνω στην ίδια τη διαδικασία και την αυτοτέλεια της διαδικασίας. Μοναδικό της αντικείμενο είναι ο ίδιος της ο εαυτός. Τίποτα πέρα κι έξω απ' την αλλεπάλληλη αυτεπιστροφοδοσία της. Μια "ειδικότητα" παράδοξη. Ωστόσο, αντλεί τη σοφιστικό-τητά της μέσ' από την επιχειρησιακή βαθμίδα της εκπαίδευσης και της εκπαιδευτικότητας, της οποίας εί-ναι παράγωγο. Όπως συμβαίνει και με τα τσάρτς αξιολογήσεων, τους εκτιμητές εκπαιδευσιακής επάρκει-ας, τους "οίκους" αξιολόγησης ...αξιολογήσεων, κοκ. [Η παράγκα είναι απέραντη.]

 

 

παρατηρητήριο αρχιτεκτονικής

Αν δεν γίνεται να επιλύσεις κάτι, μπορείς να το διαχειριστείς. Ακόμα καλύτερα: η διαχείριση απεχθάνεται την επίλυση. Είναι φανερό, ότι όρια στην αυτο-αναπαραγωγή της επιχειρησιακότητας δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν. Έτσι, όπως εμφανίστηκαν τα "παρατηρητήρια" τιμών, αξιών, δικαιωμάτων κι άλλων αγα-θών, δεν θα 'ταν πρόβλεψη να εικάσουμε και για την αρχιτεκτονική το δικό της. "Παρατηρητήριο" είναι το σημερινό σκαλοπάτι εποπτείας κι επιβολής σ' αυτήν τη φάση της διαχείρισης [management], που αντι-στοιχεί στην "κοινωνία των πολιτών".

Δεν είναι μόνο στην αρχιτεκτονική (και στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση) που ένας επαναληπτικός βρόχος ("ανάδρασης", ονομάζεται) βαθμιαία πνίγει το φυσικό της αντικείμενο. Ακόμα πιο δυσπροσδιόριστο, βέ-βαια, γίνεται το κοινωνικό περιεχόμενο του αντικειμένου της. Όλως περιέργως, όλ' αυτά λειτουργούν ακόμα καλύτερα γύρω απ' το ...κενό. Στο τέλος, η εξαφάνιση του φυσικού αντικειμένου μοιάζει να 'ναι η προϋπόθεση για την καλά συγκερασμένη διαχείριση -- στην πιο τελευταία της βαθμίδα: καθολική, γενι-κευμένη και καθαρή. Κι επιπλέον, διάφανη -- σαν να μην υπάρχει. Χαρακτηριστικά, που προοιωνίζονται και τον τρόπο, που η διαχείριση αποκτά την κατάδική της μοιραιότητα.

 

 

των καλών και τιμίων την είδησιν υπολαμβάνοντες

Επιχείρηση για την επιχείρηση, θέαμα για το θέαμα, εκπαίδευση για την εκπαίδευση. Επιχείρηση, θέαμα κι εκπαίδευση δεύτερου, νιοστού, βαθμού. Συγκερασμένες σε μια αφαίρεση, όπου ακόμα και το "οικονο-μικό" αντικείμενο είναι δυνατόν κι αυτό να περάσει σε δεύτερη μοίρα. Εκείνα που αξιώνονται είναι "μέσα χωρίς σκοπούς" (Agamben), που δεν είν' άλλα από την καινούργια φάση της αξίας: το "διαχειριστικό" αντικείμενο.

Η εκπαίδευση έχει πάψει από πολλού να 'ναι κάποιος προ-παραγωγικός κλάδος της πολιτικής οικονομί-ας. Ο παλιός αγώνας για τη σύνδεσή της με την "παραγωγή" και την "κοινωνία" δικαιώθηκε... Αυτός ο κύκλος έκλεισε. Κι ήδη, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, η κοινωνία του θεάματος περνάει στην εικονικότητα. Η κοινωνία της εικονικότητας είν' εδώ. Ένα καθήκον για την αρχιτεκτονική (μιας και μιλάμε με το πρόσχημά της) θα 'ταν ν' ανακαλύψει την ...πραγματικότητα [03].

Από την αρχαία Ρώμη είχε γίνει κατανοητό, ότι ο άρτος είναι σχετικός, όμως το θέαμα απόλυτο. Αυτή ήταν η μοίρα κι η κατάρα των αυτοκρατοριών από παλιά. Έχουμε μπροστά μας το θέαμα της κατάρρευσης της Δύσης (του τρόπου δράσης και σκέψης που 'ναι "δυτικός"). Που, στον βαθμό που το ζούμε, είναι ασύγκριτα πιο οδυνηρό. Ίσως μπορούμε να διδαχτούμε απ' αυτό.

Γιώργος Κουτούπης, Δρ Αρχιτέκτων – Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Σερρών

σημειώσεις

[01]  Βλ. Marshall, McLuhan, Quentin, Fiore, War and Peace in the Global Village, Gingko Press, 2001, (χρ. α' έκδ. 1968), σ. 85.
[02]  Από το James, G., Ballard, Άνθρωποι του Μιλένιουμ, (μτφρ. Μ. Κονδύλη), εκδ. Ποταμός, Αθήνα, 2004, (χρ. α' έκδ. 2003), σ. 89.
[03]  Παραφράζω, μόνο, Ballard.