ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Ιδίως σήμερα. Θα ήταν δύσκολο να αναστραφεί το σημερινό δυσμενές κλίμα που όλοι λίγο-πολύ γνωρίζουμε, με μια δημόσια αρχιτεκτονική στην Αθήνα να δοκιμάζεται ύστερα από την απερίγραπτη αμφισβήτηση και τις απαράδεκτες παρεμβάσεις στην εφαρμογή της από επίσημους φορείς, αλλά και από την έκδηλη απαξίωση του κοινού.

Δικαιολογημένα κανείς αγανακτεί με την επικαιρότητα, όμως θα ήταν λάθος να πιστέψουμε πως μια τέτοια κακοδαιμονία ανήκει αποκλειστικά στο παρόν. Το παρελθόν έχει να μας δείξει μια όχι ιδιαίτερα διαφορετική εικόνα. Πίσω λοιπόν στην ιστορία, όχι για παρηγοριά αλλά για βαθύτερη κατανόηση.

Από τη μια μεριά, στον 19ο αιώνα τα δημόσια κτίρια της πρωτεύουσας θεωρούνταν ο αντιπροσωπευτικός καθρέφτης της. Το πιστοποιεί η τεχνική παρουσίασης του Σχεδίου Αθηνών των Κλεάνθη-Σάουμπερτ, που σκορπάει απλόχερα διάφορα δημόσια κτίρια στους σημαντικούς κόμβους του ιδανικού χάρτη. Αλλά και όταν κατόπιν χτίστηκε η πόλη, και μόνη η αναφορά των σπουδαιότερων από τα ήδη χτισμένα δημόσια κτίρια αντιστοιχούσε στην καθαυτό περιγραφή της. Η παρουσία τους οφειλόταν σε γενναιόδωρες προσφορές των λεγόμενων "ευεργετών" από τις πλούσιες ελληνικές παροικίες.

Από την άλλη μεριά όμως, συχνά-πυκνά τα λεφτά ήταν λιγοστά, η ολοκλήρωση μπορούσε να κρατήσει δεκαετίες, και το τελικό προϊόν να είχε στο μεταξύ περάσει από πολλές περιπέτειες. Υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου τα κτίρια άλλαξαν εντελώς μορφή ώσπου να ολοκληρωθούν, καθώς δέχονταν συνεχείς επεμβάσεις από διάφορες πλευρές. Δεν λείπουν ούτε οι περιπτώσεις όπου άλλοι από τους αρχικούς αρχιτέκτονες καλούνταν να μεταποιήσουν κάποιο σχέδιο, είτε για καλό ή για κακό. Συνοψίζοντας, δεν υπήρχε κανενός είδους εγγύηση για το τελικό προϊόν. Μάρτυρας ο θρήνος του Λ. Καυταντζόγλου για την παραποίηση του Πανεπιστημίου και αργότερα, του Πολυτεχνείου. Όσο για το κοινό, μας ξαφνιάζει ο βαθμός εγρήγορσης και ωριμότητάς του: ίσως ποτέ αργότερα δεν θα συμμετάσχει τόσο ενεργά στο δημόσιο διάλογο για την αρχιτεκτονική του τόπου.

Όταν οι ελληνικές κοινότητες αρχίζουν να παρακμάζουν, μαζί τους θα εξαφανιστούν και οι ευεργέτες. Κάποιο ρόλο βέβαια θα έπαιξαν και άλλοι συνοδευτικοί παράγοντες, όπως οι ιδεολογικές μεταστροφές. Το γεγονός πάντως είναι ότι το κενό που αφήνουν οι άλλοτε ευεργέτες και οι μεγαλοϊδεατικοί οραματισμοί θα έρθει να καλύψει η γιγαντωμένη κρατική μηχανή. Με αυτό τον τρόπο τα δημόσια κτίρια θα χάσουν την αρχική τους αίγλη. Μπορεί να εξακολουθούν να είναι επιβλητικά και να προβάλουν μέσα στην πόλη, αλλά δεν διαθέτουν πια εκείνη τη συγκινητική αθωότητα της κοινωνικής προσφοράς που διέθεταν τα παλιότερα. Εξυπηρετούν πια μια περισσότερο συμβατική ανάγκη προβολής της εξουσίας. Έκφρασή της, τα λαμπρά εκείνα "σχέδια-θαύμα" για την Αθήνα που εξακολουθητικά παραμύθιαζαν την αθηναϊκή κοινωνία για δύο δεκαετίες. Σημεία αναφοράς τους, εκείνα που προβάλλονταν ιδιαίτερα στα τόσο όμορφα προοπτικά ως στοιχεία ταυτότητας, ήταν τα άφθονα (φανταστικά) δημόσια κτίρια. Σε αυτή τουλάχιστον την περίσταση, το κοινό παραδίδεται χωρίς αντίσταση στα ονειρικά σχέδια, πέφτοντας στην παγίδα όσων τα παράγγελναν. Άλλωστε είχε στο μεταξύ αλλάξει και η χρήση των (αληθινών) δημόσιων κτιρίων: για πρώτη φορά σχετίζονται άμεσα με οικονομικές δραστηριότητες, κάτι που εξακολουθητικά θα συμβαίνει σε συνέχεια ως σήμερα. Με αυτή μάλιστα την παρατήρηση εντοπίζουμε κάτι με πλατύτερες συνέπειες: ο χαρακτηρισμός του δημόσιου κτιρίου παρακολουθεί από κοντά τις αξίες κάθε εποχής.

Πριν καμφθεί από το ταπεινωτικό '22, ο Βενιζέλος θα έχει προσπαθήσει να εδραιώσει μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα, με το τερατώδες Δικαστικό Μέγαρο του Αλ. Νικολούδη (ευτυχώς άχτιστο) ως το πιο χτυπητό ίσως παράδειγμα εξευρωπαϊσμού, ενώ ο Μεταξάς θα εφαρμόσει με τη σειρά του τις γνώριμες από τα ανάλογα καθεστώτα συνταγές κολακείας των μαζών με γήπεδα και φιέστες. Αλλά όχι μόνο: παράλληλα θα αναλάβει μεγάλα τεχνικά έργα μέσα στην πόλη και παράλληλα θα επιτρέψει (ή ανεχθεί;) την ολοκλήρωση του προγράμματος ανέγερσης σχολικών κτιρίων - κάτι μοναδικό στην ιστορία του τόπου, που απασχόλησε (και ανέδειξε) τους σπουδαίους εκείνους αρχιτέκτονες του '30. Το κοινό, στο βαθμό που μπορούμε να το σφυγμομετρήσουμε, κρατά επιφυλακτική στάση απέναντι στο μοντέρνο αλλά δεν φαίνεται πουθενά να διαδηλώνει ενάντια σε κάποιο σχολείο του Ν. Μητσάκη ή του Κ. Παναγιωτάκου…

Μεταπολεμικά η Καραμανλική άνοιξη θα ταυτιστεί ακόμα πιο εμφατικά με τεράστιας έκτασης δημόσια έργα - άλλωστε ο πρωθυπουργός είχε πρώτα αναδειχθεί ως υπουργός δημόσιων έργων. Η Αθήνα επιτέλους αποκτά την επιθυμητή σφραγίδα της σύγχρονης μεγαλούπολης, με ανάπτυξη του κυκλοφοριακού της δικτύου και με την διάχυση εγκαταστάσεων αναψυχής και τουρισμού σε όλη την παραλιακή ζώνη ως το Σούνιο. Παύουμε να συναντάμε μόνο μεμονωμένα 'δημόσια κτίρια' και αποκτούμε συγκροτήματα μιας αισθητά μεγαλύτερης κλίμακας.

Οι αρχιτέκτονες εξακολουθούν να πρωτοστατούν σε αυτές τις καινοτομίες. Αν οι ιδιόμορφες διαμορφώσεις του Πικιώνη στην Ακρόπολη βγαίνουν μέσα από αυτή την περίοδο, πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο θα έχουν οι λουτρικές εγκαταστάσεις και οι ξενοδοχειακές μονάδες από τη Γλυφάδα ως τη Βουλιαγμένη. Και στα δύο θα παίξει κρίσιμο ρόλο ένας κρατικός υπάλληλος, ο αρχιτέκτονας Πρ. Βασιλειάδης.

Δικαιολογημένα σήμερα οι αναφορές στην εποχή χαρακτηρίζονται από έντονη νοσταλγία: η Αμερικανική Πρεσβεία και το ξενοδοχείο Χίλτον καθορίζουν με αξιοζήλευτη καθαρότητα την ταιριαστή τάση στην επίσημη αρχιτεκτονική. Οι 'νέοι' μοντέρνοι αρχιτέκτονες ελάχιστα θα επηρεάσουν τις εξελίξεις στην Αθήνα, περιορισμένοι στη σχεδίαση κτιρίων κατοικίας. Μόνο ο Τ. Ζενέτος θα μπορέσει να προτείνει ένα τολμηρό όραμα για δημόσια αρχιτεκτονική, με το μεταλλικό θέατρο Λυκαβηττού. Το άλλο του μεγάλο έργο, το εργοστάσιο Φιξ, πολύ αργότερα θα πάρει τις εμβληματικές διαστάσεις συμβόλου της πόλης, καθώς θα κατεδαφίζεται για να ανακηρυχθεί διατηρητέο.

Μπορεί πολλοί φιλόδοξοι διαγωνισμοί της περιόδου να έμειναν στα χαρτιά, όπως του μεγαλεπήβολου Πολιτιστικού Κέντρου, όμως άλλοι, όπως της Πινακοθήκης, μπόρεσαν να εφαρμοστούν αν και σε διαφορετικό από το αρχικό τους οικόπεδο. Βέβαια σε σύγκριση με ό,τι θα επακολουθούσε σε λίγο, αυτοί οι διαγωνισμοί ήταν ελάχιστοι.

Αυτή την ευδαιμονία θα διαδεχτεί, με παραμορφωτικό τρόπο, η Επταετία. Καρπός της θα είναι το αγνώστου πατρός Πολεμικό Μουσείο ενώ το κακότυχο Μουσείο Πασσά στο Πεδίο Άρεως θα κατεδαφιστεί πριν ολοκληρωθεί. Αλλά αυτά ήδη αποτελούν αναχρονισμό, κάτι λογικά συνδεμένο με δικτατορίες. Όμως υπάρχει και η άλλη πλευρά: μόνο ένα τέτοιο καθεστώς μπορούσε να επιτρέψει, ακολουθώντας το πολεοδομικό παραλήρημα του ταξίαρχου Παττακού, την ανέγερση πύργων. Αυτά τα κτίρια θα επωμιστούν τώρα το ρόλο της κατεξοχήν δημόσιας αρχιτεκτονικής στην πρωτεύουσα, και θα υπενθυμίζουν εσαεί -όπως οι σπόνδυλοι του Πρωτοπαρθενώνα, που κατέστρεψαν οι Πέρσες, επίτηδες εντοιχισμένοι στον βράχο της Ακρόπολης- την ασυδοσία της περιόδου.

Η μεταπολίτευση θα επισημοποιήσει τελεσίδικα όσες τάσεις είχαν ήδη διαφανεί. Η αποφασιστική νέα στροφή της δημόσιας αρχιτεκτονικής θα γίνει προς κτίρια υπηρεσιών και κατανάλωσης. Αυτά τώρα θα προβάλλονται εξακολουθητικά και επίμονα, καθώς καταλαμβάνουν επίλεκτα σημεία της πόλης - κεντρικούς άξονες και νέα περιφερειακά κέντρα. Δεν θα έχουν πια ως βασικό τους χαρακτηριστικό τη μοναδικότητά τους (το μουσείο, ο σταθμός, η αγορά) αλλά την αριθμητική τους απροσδιοριστία. Για αυτό και η γραμμική τους παράταξη ως 'μέτωπα' λαμπερών κοσμημάτων κατά μήκος της Κηφισίας, της Συγγρού, και της Μεσογείων ή η πύκνωσή τους στην Κηφισιά και τη Γλυφάδα συχνά θεωρείται η πλέον κοσμοπολίτικη, σφριγηλή όψη της πρωτεύουσας. Με αυτό τον τρόπο προκύπτει η συσχέτιση: δημόσιο κτίριο ίσον βιτρίνα με σινιέ προϊόντα. Μπορεί ορισμένοι διανοούμενοι να καγχάζουν για μια τέτοια ρηχότητα, αλλά το κολακευμένο κοινό είναι ήδη εθισμένο στον καταναλωτισμό της εικόνας και στη μίμηση ξένων προτύπων του life style.

Το παλιό αντίστοιχα κέντρο της Αθήνας, που είχε στο μεταξύ ταριχευτεί ως "Ιστορικό Κέντρο", θα αυτοπροσδιοριστεί ως ρετρό κιβωτός της ιστορίας και θα παραλάβει αυτά τα νέου τύπου κτίρια ως "επανάχρηση" παλιότερων, νεοκλασικών ή βιομηχανικών. Σε μεγαλύτερη πια κλίμακα, ο χαρακτήρας του δημόσιου περνά στην πολεοδομική κλίμακα με τις γνωστές αναπλάσεις. Η Πλάκα και οι άλλες γειτονιές του κέντρου, που αποκαθίστανται με χειρουργικούς εξωραϊσμούς και ανακτούν τη χαμένη τους σφριγηλότητα, μετατρέπονται έτσι σε γιγάντια δημόσια αρχιτεκτονική. Οι συμβολισμοί ανακατεύονται, μορφή και περιεχόμενο αποσυντίθενται, όμως έτσι θα προβάλλει η απαραίτητα εξευγενισμένη όψη μιας πόλης που σέβεται το παρελθόν ενώ μοιραία αγνοεί ή δεν έχει λόγο να εμπιστεύεται το παρόν (της).

Στην πρόσφατη αυτή περίοδο τα δημόσια (με την κλασική έννοια) κτίρια συνηθίζεται να καμουφλάρονται. Τα περισσότερα έτσι μουσεία διαπραγματεύονται τις απαραίτητες για τον εκσυγχρονισμό τους επεκτάσεις ως κρυφές προσθήκες, υπόγειες (Βυζαντινό, Πινακοθήκη) ή μέσα σε ακάλυπτους (Μπενάκη). Όσο δηλαδή χρειάζεται για να μην έρθουν σε σύγκρουση με τη μονοκρατορία των κτιρίων γραφείων. Η λανθάνουσά τους όμως υπόσταση σημαίνει και κάτι άλλο, ότι η πόλη έχει παίξει ένα άσχημο παιχνίδι σε βάρος του δημόσιου κτιρίου. Το διαβόητο Μουσείο Ακρόπολης δεν θα αποτελέσει εξαίρεση: θα χτιστεί πάνω στην ανασκαμμένη αρχαία πόλη ως υπέρτατη ειρωνεία, καθώς το νόημα του μουσείου θα ξεγλιστρά συνεχώς από τα επίσημα αντικείμενα έκθεσης προς αυτό το αυθεντικό αλλά ανώνυμο υπόβαθρο κάτω από το προστατευτικό τζάμι. Προδρομική εφαρμογή αυτής της θέας νοερά προς τα πίσω, και κάτω από τζάμι, ήταν το κτίριο της ΕΤΕ, Αιόλου και Σοφοκλέους. Η αξία του επιβεβαιώθηκε όταν χρησιμοποιήθηκε ως φόντο σε διαφήμιση της VW.

Οι πραγματικές πάντως πρωτοβουλίες από το '80 και ύστερα είχαν περάσει στον πάντα αδύναμο επιχειρησιακά Δήμο. Ο Έβερτ έδειξε καθαρά τι θα πει αναπτυξιακή στρατηγική παρέμβασης (1988) και αγνοήθηκε πανηγυρικά από όλους τους φορείς και τα κόμματα. Ο Αβραμόπουλος, πιο έξυπνα, επέστρεψε στην παλιά, καλή συνταγή: ρετρό εξωραϊσμός με πίδακες, και θριάμβεψε. Απόδειξη, ότι τον μιμήθηκαν όλες οι επαρχιακές πόλεις. Αντιδρώντας, η κυβερνητική μηχανή θα ανοίξει δύο μέτωπα. Ένα, με την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων, που έκλεψε την παράσταση, γιατί με κίνηση ματ σύνδεσε το αρχαίο κλέος με τη σύγχρονη μητρόπολη. Και δύο, με τα "μεγάλα έργα" προετοιμασίας για τους Αγώνες του 2004. Οι αρχιτέκτονες αφέθηκαν επίτηδες να παίξουν ανώδυνα με συνενώσεις των αρχαιολογικών χώρων που δεν είχαν καμιά πιθανότητα εφαρμογής, ή ανάλογα, τους επιτράπηκε να συμμετάσχουν στους διεθνείς διαγωνισμούς για τις τρεις κεντρικές πλατείες, όπου επίσης δεν θα εφαρμόζονταν τα βραβεία.

Το ψαχνό όμως, εκεί που έρεε άφθονο το χρήμα, ήταν το αεροδρόμιο και οι ολυμπιακές εγκαταστάσεις. Ο αποκλεισμός των αρχιτεκτόνων ακόμα και από τη σχεδίαση του Ολυμπιακού Χωριού, για το οποίο προκηρύχθηκε εικονικός διαγωνισμός, ήταν γεγονός. Μόνο μεγάλοι φιλόσοφοι-σούπερσταρ, τύπου Καλατράβα, είχαν πλέον δικαίωμα στην πόλη με έξτρα προσφορά, μια έκθεση έργων του στην Πινακοθήκη. Πέρα όμως από τέτοιες πικρές διαπιστώσεις, εκείνο που φάνηκε τώρα καθαρά ήταν μια ακόμα μετατόπιση του ορισμού του δημόσιου κτιρίου: εκείνο που σχεδιάζεται από διεθνή διασημότητα για να αποτελέσει αύριο κράχτη της πόλης.

Βέβαια αυτό είχε ήδη ξεκινήσει όταν ο Γκρόπιους σχεδίαζε την Αμερικανική Πρεσβεία (1961). Ακόμα και στη σημερινή του μορφή, περιφραγμένο, με κλεισμένους τους γύρω δρόμους, και με ένα κορδόνι λεωφορεία των ΜΑΤ μπροστά του, το κτίριο αυτό παραπέμπει σε μια ακόμα ερμηνεία του δημόσιου, που ίσως προαναγγέλλει το μέλλον. Δημόσιο κτίριο θα είναι τότε εκείνο που προσελκύει έντονα αρνητικές αντιδράσεις ως καταστροφικό φετίχ. Αν διαβάζω σωστά τα σημάδια των καιρών, αύριο οι κρατικοί μηχανισμοί θα χτίζουν ειδικά δημόσια κτίρια στην Αθήνα που θα προσφέρονται για βανδαλισμούς και μανιακή κατεδάφιση. Το κοινό θα επανέλθει έτσι με ανακούφιση στην ενεργό εμπλοκή του με τη δημόσια αρχιτεκτονική.

Από το περιοδικό του Σ.Α.Θ. Τεύχος 8