ΠΡΟΦΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ-ΜΕΡΟΣ Γ'

Επιχειρηματική αρχιτεκτονική

Η οικονομικο-πολιτική σταθερότητα του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα αποτέλεσε την κύρια προϋπόθεση για την σταδιακή ανάπτυξη κριτικής προσέγγισης της καπιταλιστικής πραγματικότητας και τον εντοπισμό των αρχιτεκτονικών δομών που έμμεσα αυτή προάγει μέσω της οργάνωσης και χρηματοδότησης των εκάστοτε αναπτυξιακών έργων.

Ο Fuller στις αρχές του αιώνα συνέτασσε αναλυτικό προϋπολογισμό για κάθε θεωρητική του επινόηση, προσπαθώντας να παρουσιάσει το αρχιτεκτόνημα ως βιομηχανικό παράγωγο που υπόκειται στους κανόνες της αγοράς όπως κάθε άλλο καταναλωτικό προϊόν, αργότερα όμως βρέθηκε επανειλημμένα σε ρήξη με επιχειρηματικούς παράγοντες που ενδιαφέρονταν να προχωρήσουν σε μαζική παραγωγή του Wichita House και της πλέουσας πόλης. Η σκληροπυρηνική στάση του Fuller άφησε τα όνειρα της μαζικής παραγωγής μεγαλεπήβολων έργων του ανεκπλήρωτα, στερώντας από το κοινό την εμπειρία ενός διαφορετικού αρχιτεκτονικού οράματος. Αντίστοιχα σενάρια αδιαλλαξίας χαρακτηρίζουν συχνά τη σχέση αρχιτεκτόνων και εργοδοτών, θέτοντας τις προϋποθέσεις για την εξέλιξη της νοσηρής αστικής και περιβαλλοντικής πραγματικότητας των τελευταίων δεκαετιών: λόγος της παύσης της συνεργασίας του Fuller ήταν ακριβώς η προφανής διαπίστωση του ότι, προτεραιότητα των επενδυτών ήταν το κέρδος, πρόθεση απόλυτα φυσιολογική και αναμενόμενη.
Η αρχιτεκτονική που επιβίωσε συμπράττοντας με τον ελεύθερο επιχειρηματικό κόσμο σε Ασία και Αμερική ήταν αυτή  που αντιμετώπισε τον αστικό και κτιριακό σχεδιασμό ως στεγνά επιχειρηματική δραστηριότητα (business service), ξεκάθαρα, χωρίς αναστολή, αδιαφορώντας για κάθε άλλου τύπου προβληματισμό. Μόνο μουσειακοί, πολιτιστικοί και λατρευτικοί χώροι, αποκομμένοι από τα ζητήματα του καθημερινού βίου, έμειναν στα χέρια των αρχιτεκτόνων εκφράζοντας το εκάστοτε avant-garde.
Η έννοια του ‘πολιτικά ορθού’ βρέθηκε να αποτελεί τη μόνη πολιτική έκφραση της εμπορικής σύγχρονης αρχιτεκτονικής, σε μια προσπάθεια αποφυγής της παράθεσης ουσιαστικής κοινωνικό-πολιτικής ατζέντας, μια ανειλικρινής διπλωματική θέση που υποβαθμίζει περαιτέρω την αξιοπιστία της αρχιτεκτονικής ως σύστημα αξιών.

Μεταστροφή και Αναζήτηση

Ο μέσος άνθρωπος συνήθως προτιμά να κατοικεί σε πανταχόθεν-ελεύθερη γλυκερή μονοκατοικία (που αρχιτεκτονικά μπορεί να κρίνεται ως kitsch) σε ατέρμονα προάστια (suburbia), ενώ βρίσκεται να αποστρέφεται υποτιθέμενα ‘αφαιρετικά’ διανοουμενίστικα διαμερίσματα-κουτιά, δημιουργίες του εκάστοτε ‘σκεπτόμενου’ μοντερνιστή.
Παρόμοια γεγονότα που καταδείκνυαν το σχίσμα μεταξύ της κάστας των ‘ειδικών’ και του μη-αρχιτεκτονικού κοινού επιτέλους θορύβησαν τους αρχιτέκτονες και η ρήξη ήταν άμεση: οι νέοι πρωτοπόροι δεν ήθελαν καν να ακούν για έξυπνες αρχιτεκτονικές ιδέες που ποτέ δε μπόρεσαν να προωθηθούν ή να πραγματοποιηθούν σωστά αλλά αντίθετα απογοήτευσαν. Σταμάτησαν να κατηγορούν το κοινό ως απαίδευτο και πέρασαν στο αντίθετο άκρο, βρέθηκαν να συμμαχούν με τον πρώην ‘αντίπαλο’, τον επιχειρηματικό κόσμο και να εξυμνούν το ‘banal’ ως ουσιαστική αλήθεια και δυναμική στιλιστική τάση. Η αποτυχία του αρχιτεκτονικού οράματος αιτιολογήθηκε εκ των έσω, αποδόθηκε στον άκαιρο ρομαντισμό και την ανεπάρκεια των αρχιτεκτόνων να οργανώσουν το επάγγελμα με τρόπο ώστε να αποφευχθεί η περιθωριοποίηση.
Το αρχιτεκτονικό avant-garde της τελευταίας δεκαετίας δήλωνε απερίφραστα την αποστροφή του προς κάθε τι ‘αρχιτεκτονικό’, ως παρακμιακά άγονο, δοκιμασμένο και ανεπιτυχές μοντέλο. Οι γόνοι του Rem Koolhaas αδιαφορούσαν επιδεικτικά για τον αρχιτεκτονικό κόσμο. Χλευάζοντας τη στατικότητα του αρχιτεκτονικού τύπου και τις τάσεις του, αναζητούσαν την πολιτιστική επικαιρότητα στην οικονομική ενημέρωση, προτιμώντας αναγνώσματα όπως το Economist και το Wall Street Journal.
Άλλωστε, τα μόνα εμπορικά επιτυχή, δημοφιλή και διαδεδομένα αρχιτεκτονικά μοντέλα της μοντέρνας εποχής ήταν αυτά που δε συνέταξε ποτέ κανένας αρχιτέκτονας, αλλά επιχειρηματίες και επενδυτές, οικονομικοί σύμβουλοι και κάθε είδους διοικητικά στελέχη επιχειρήσεων, και που στη συνέχεια δόθηκαν στους αρχιτέκτονες προς εξωραϊσμό: ατελείωτα προάστια με χαριτωμένες αδιάφορες μονοκατοικίες χωρίς καμία πρόθεση οργάνωσης κοινότητας, υπερμεγέθη κτίρια παραγωγής και καταναλωτισμού, ανεξάρτητα επιχειρηματικά κέντρα απομονωμένα και αδιάφορα για κάθε περιβάλλουσα αστική κατάσταση - δομές οργάνωσης που προκύπτουν από οικονομικά μοντέλα - πολεοδομικές μορφές κυρίαρχες σε τόπους με αυξημένη επιχειρηματική κινητικότητα, όπως οι Η.Π.Α. και η Νότιο-ανατολική Ασία.
Τομείς της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητες που η μοντέρνα αρχιτεκτονική χλεύαζε, όπως ο μέσο-αστικός καταναλωτισμός, πρώτη φορά προσεγγίζονται με κριτική ματιά, απενοχοποιούνται και εξετάζονται όχι ως σύγχρονη μαζική περιθωριοποιημένη υποκουλτούρα, αλλά ως αναπόσπαστη καθημερινή νόρμα στην οποία συμμετέχουμε όλοι. Αναζητώντας και ψηλαφίζοντας δομές κοινωνικής, χωρικής και οικονομικής οργάνωσης σε φαινόμενα που ως τώρα η ‘ηρωική’ αρχιτεκτονική θεωρούσε ως ανάξια λόγου, δημοσιεύσεις όπως το Harvard Guide to Shopping με καθοδηγητή το Rem Koolhaas, ανασύρουν το ζήτημα της αυθεντικότητας στην αρχιτεκτονική, θέμα που ψευδό-ηρωικά και υποκριτικά παραποιήθηκε από το μοντέρνο κίνημα.

Η πρόκληση για συγκερασμό οικονομικών και πολιτιστικών προτεραιοτήτων αποτελεί ιδιαίτερα δυσπρόσιτο ζήτημα. Το αρχιτεκτονικό avant-garde έχει επιδοθεί σε εντατικές προσπάθειες αποκωδικοποίησης και ανάλυσης των πολύπλοκων πολεοδομικών φαινομένων που εκτυλίσσονται ανά τον πλανήτη, αναζητώντας στοιχεία και δομές οργάνωσης αστικών συνθηκών που να επιτρέπουν την ενδυνάμωση λειτουργικών συσχετισμών και κοινωνικο-πολιτικών σεναρίων. Η περιβαλλοντική ανάγνωση και έρευνα δεν έχει στόχο την εικονογραφική αποκρυστάλλωση μιας ενιαίας τυποποιημένης φόρμουλας λύτρωσης του αστικού βίου, αλλά την ανίχνευση άτυπων εναλλακτικών εργαλείων, ειδικών σεναρίων εξυγίανσης και αστικής μετεξέλιξης.

Αντίστοιχα, αντικατοπτρίζοντας ανερχόμενες πολιτιστικές τάσεις σε ατομικό επίπεδο, η αυξανόμενη ζήτηση για κατά-παραγγελία (custom-made) δομικά στοιχεία και μορφές, αντανακλά το σύγχρονο ενδιαφέρον για διαφοροποίηση και ιδιαιτερότητα σε αντίθεση με τη μαζικοποίηση, ομαδοποίηση και τυποποίηση που χαρακτήριζε τον 20ο αιώνα ακόμη και στις πιο ανατρεπτικές του στιγμές. Η ηλεκτρονική τεχνολογία παρέχει τη δυνατότητα προαγωγής του αντι-κινήματος της «διαφοροποίησης» [customization], απαλλάσσοντας την ανθρώπινη μονάδα από την απογοητευτική υπόσχεση του εκάστοτε κινήματος, παρέχοντας τη δυνατότητα διαμόρφωσης ιδιαιτέρων προσωπικών δεδομένων οργάνωσης του βίου.

Πάραυτα,  το πάθος για αγνά μοντερνιστικά ιδεώδη, αφαιρετική εικονο-ποίησης και η έλξη προς κάθε είδους φορμαλιστική ανησυχία αναβιώνει με τις νέες κατασκευαστικές και συνθετικές δυνατότητες της ηλεκτρονικής τεχνολογίας - καθιστούν κατασκευάσιμες μορφές ως σήμερα απαγορευτικές - και με μεγα-κινήσεις αστικής παρέμβασης όπως το μουσείο Guggenheim Bilbao, δημιούργημα αποτελεσματικού marketing, φαινομενικά κλασική περίπτωση του μοντερνιστικού μύθου των ηρωικών αρχιτεκτονικών συλλήψεων που αψηφώντας κάθε μορφολογικό προηγούμενο ενός τόπου, τον μεταμορφώνουν τον με ένα avant-garde αριστούργημα.

Πλέον όμως, σε ένα ακραία εξεζητημένο αρχιτεκτονικό κόσμο, η ‘μη-πρόκληση’ αναδεικνύεται ως πραγματική πρόκληση. Tάσεις όπως ο Nέος αστικισμός (New Urbanism) - με πρωτεργάτες όπως η Denise Scott Brown, η Jane Jacobs και ο Kenneth Frampton - προβάλλουν το διάλογο και τις σταδιακές συλλογικές διαδικασίες - βασισμένες σε κριτική ικανότητα και ανοιχτό πνεύμα - ως τα ουσιαστικά στοιχεία κάθε προσπάθειας αστικής αναβάθμισης.

Αριστοτέλης Δημητρακόπουλος - Αρχιτέκτων μηχανικός

(<< βλ. ΜΕΡΟΣ Α' & ΜΕΡΟΣ Β')