Η μετα-φυσική προβληματική της «βιώσιμης ανάπτυξης» (Μέρος 3)

Ο όρος «βιώσιμη ανάπτυξη» είναι  σχεδόν οξύμωρος: αφενός είναι ανάγκη να εστιάσει κανείς στην επιλογή της έννοιας του βιώσιμου, αφού εξ ορισμού, το «βιώσιμο» πιθανά να απέχει πολύ από το θεμιτό ή το ιδανικό, εννέχοντας ένα ισχυρό βαθμό συμβιβασμού. Αυτό σχεδόν αυτόματα αποκαλύπτει πως ο όρος «ανάπτυξη» είναι αμφίσημη και αμφισβητίσιμη έννοια, και πιθανά να εμφανίζει σε ένα βαθμό αρνητική χροιά, την οποία σε πρώτο στάδιο ανάλυσης είναι πολύ σημαντικό να διασαφηνίσουμε.

Με το περίφημο αρχιτεκτονικό μανιφέστο του 1972 «Μαθαίνοντας από το  Las Vegas του αμερικανού αρχιτέκτονα και ακαδημαϊκού Robert Venturi καταρρίφθηκαν για πρώτη φορά ισχυρές εθελοτυφλικές μυθοπλασίες της αρχιτεκτονικής στη μοντέρνα εποχή. Κατά τον Venturi ανεξάρτητα από την ποιότητα της οικοδομικής λεπτομέρειας, από το συνδυασμό των υλικών, ή από την ευρηματικότητα της εκάστοτε στυλιστικής μανιέρας, το κτίριο παραμένει μια 'πάπια' - the building as a duck, ένα 'εξωραϊσμένο παράπηγμα' -decorated shed, που εξυπηρετεί δομές οργάνωσης αποσχισμένες από τα χέρια των αρχιτεκτόνων-δημιουργών. Αντίστοιχα με το κτίριο που μοιάζει με γιγαντιαίο hamburger και πουλάει hamburger, το νεο-παραδοσιακό κτίριο μοιάζει παραδοσιακό και πουλάει, ή καλύτερα εκποιεί, την εμπειρία της παράδοσης.

Η αρχιτεκτονική, ως υπηρεσία πλέον και όχι ως λειτούργημα, χάνει την πρόσβαση στα πεδία καθορισμού των θεσμικών πλαισίων λειτουργίας της. Αυτόματα περιχαρακώνεται στην μορφολόγηση, άρθρωση, μόρφωση ή διακόσμηση άψυχων κελυφών, συρρικνώνεται σε στυλιστικές εφαρμογές, έκφρασεις απλοϊκής μεγαλομανείας. Τα κτίρια, ουδέτερα κουτιά, 'ενδύονται' ανάλογα με τις πρόσκαιρες εμπορικές απαιτήσεις των επενδυτών. Ο κοσμητικός εξπρεσσιονισμός οικειοποιείται και επισυνάπτει στο προς 'κατανάλωση' κτιριακό προϊόν 'προσωπικότητα' και αίγλη, επιδιώκει την σκηνογραφική προσομοίωση ή υπενθύμιση μιας υποτιθέμενα 'αυθεντικής' αίσθησης, αναβαθμίζοντας την εμπορική του αξία. Αν όμως εκλείψει η ψευδαίσθηση της συνύφανσης εμπειρίας και μορφής, το σύγχρονο εμπορικό κτίριο απογυμνώνεται. Χωρίς την ψευδαίσθηση της συνύφανσης εμπειρίας και μορφής, ως μόνο μέσο εμπορικής προώθησης απομένει το χαμηλό της τιμής. Είναι η αντίστοιχη η ΄σύγκριση ενός επώνυμου προιόντος με τα ανώνυμα προϊόντα υπεραγορών συχνά ακαλαίσθητης συσκευασίας, μη-επώνυμα, ά-μορφα που εντείνουν την αίσθηση ανωνυμίας και ισοπεδωτικής μαζικότητας.

Στα πλαίσια του ανερχόμενου experience economy [οικονομία της εμπειρίας], τα κάθε είδους καταναλωτικά προϊόντα μεταλλάσσονται από κοινότυπα υλικά αγαθά σε άϋλη ηδονιστική προσομοίωση 'ειδικών' και αυθεντικών  [όρος real] εμπειριών σε ελεγχόμενο περιβάλλον με αναλώσιμο σκηνογράφο την ίδια την αρχιτεκτονική. Στο δομημένο περιβάλλον, η ιδιομορφία, η μη-προβλεψιμότητα, η συνθετότητα, οι δεσμοί και το αυτόνομο των ιστορικά ισχυρών αστικών πλοκών αποξέεται και αντικαθίσταται με ένα πανεθνικό ιδίωμα, μια γενικευμένη πρωτογενή φόρμουλα υποτυπώδους νεο-αστικισμού.

Η απογύμνωση από τις πολιτισμικές και μεταφυσικές αξίες - η απόσχιση του «υλικού» από το πνευματικό του περιεχόμενο - επιτελείται ήδη με την αποβολή των προϋπαρχουσών «δομών οργάνωσης», των μη-απτών αρχών, πίστεων και παραδόσεων, ηθικών νόμων και δεσμεύσεων. Παραμένει αδιάφορο αν η αρχιτεκτονική ποιότητα της προσομοίωσης είναι άριστη ή όχι. Η αποβολή των τοπικών δομών οργάνωσης προκαλείται υποσυνείδητα αλλά αυτόματα με την υποκατάστασή τους από τις οικονομοκεντρικές είναι συντριπτικές δομές οργάνωσης  του δυτικού κόσμου.

Ίσως στο σχετικά μετριοπαθές περιβάλλον της πατρίδας μας οι παραπάνω θέσεις να εκτιμώνται σε πρώτη ματιά ως υπερβολικές, πρέπει όμως να εξετάζονται τα φαινόμενα υπό το πρίσμα του πανίσχυρης και υπερ-εντατικοποιημένης εμπορευματοποίησης της παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς που με συντριπτικές ταχύτητες εξουδετερώνει κάθε έννοια περιεχομένου, αντικαθιστώντας την με την αβαθή και εξουδετερομένη [πολιτικά ορθή] έννοια του προϊόντος.

Αν δεχτούμε ότι δεν αποποιούμαστε τις  ευθύνες μας έναντι των πολιτισμικών και μεταφυσικών αξίες γίνεται προφανής η ανάγκη πλήρους επανεξέτασης του όρου «ανάπτυξη» ειδικά όταν αυτόματα διακυβέβεται η πνευματική και πολιτισμικής κληρονομιάς μας.

Ανάπτυξη ως Αποκάλυψη.
Έχοντας μιλήσει για την Ανάπτυξη [Development] ως Απογύμνωση, θα μιλήσω για την Ανάπτυξη ως Αποκάλυψη. Επιστρέφω στην ετυμολογία της αγγλικής λέξεως development και του ρήματος develop [des-envelop], αναφέροντας στην ερμηνεία «απο-καλύπτω, εκ-τυλίσσω» . Με την ερμηνεία αυτή εισερχόμαστε στον φαύλο κύκλο του απο-καλύπτω και ανα-καλύπτω. Οι όροι απο-καλύπτω και ανα-καλύπτω δεν είναι συνώνυμοι, είναι και αντίθετοι σε άμεση απόδοση: απο-καλύπτω -φανερώνω και ανα-καλύπτω -ξανακαλύπτω. Είναι σαφείς οι υπαινιγμοί στη ματαιότητα και την επαναληπτικότητα των γεγονότων. Το φαύλο αυτό κύκλο περιγράφει ο ελληνικός όρος ανά-πτυξη. Ανά-πτυξη είναι η ανάδειξη νέων πτυχών επί του ιδίου «αντικειμένου», του υλικού κόσμου. Η ανάπτυξη είναι το διαρκές ζύμωμα της ύλης,  που από την φυσική μορφή μετατρέπεται με μια σειρά γραμμικών διαδικασιών [εκζυμώσεων] σε προϊόν, με εφήμερη λειτουργική χρήση και αναπόφευκτο τελικό προορισμό την απόρριψη, την απορριματοποίηση. Mε την μονόδρομη ανάπτυξη, η ύλη, κατ' επέκταση η φύση, σκουπιδοποιείται. Δεν είναι τυχαίο πως το πιο πολυσυζητημένο σύγχρονο κείμενο στην αρχιτεκτονική είναι το Junkspace [σκουπιδοχώρος] του περίφημου Rem Koolhaas, στο οποίο, σχεδόν θεολογικά, περιγράφεται, τεκμηριώνεται και δηλώνεται πως το απώτατο παράγωγο της μοντερνικότητας, είναι το σκουπίδι, χωρικό, υλικό, ψυχικό, περιβαλλοντικό. Ένώ η χρήση της ύλης-προϊόν είναι προσωρινή, η ύλη-σκουπίδι μένει, σπάνια και δύσκολα αναστρεφεται.

Περνώντας χωρίς ενδοιασμούς στη σφαίρα του μεταφυσικού, αναφέρω πως σύμφωνα με τη δική μας Αποκάλυψη, του Ιωάννου, οι εναλλασσόμενες διαδικασίες αυτές [της απο-κάλυψης και ανα-κάλυψης, της διαρκούς ανάπτυξης δηλαδή] οδηγούν σαφώς στην πραγμάτωση των γραφών.

Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης στο ποίημά του «Λεπτομέρειες στην Κύπρο» περιγράφει μια μεταβυζαντινή τοιχογραφία της Μέλλουσας Κρίσης, αναφέροντας «οι Άγγελοι τυλίγουνε τον Ουρανό». Με άλλα λόγια, τα σκηνικά του κόσμου αυτού τυλίγονται, οι διαδικασίες λαμβάνουν πέρας, σταματούν να εκτυλλίσονται, σταματούν να αναπτύσσονται. Πλέον τα σκηνικά και οι διαδικασίες απλά πτύσσονται, όντας ατελείς, εξαντλημένες.

Γ: Ανάπτυξη ως Ανακαίνιση.
Όπως πλέον αναγνωρίζουν αμέτρητοι αναλυτές και κριτικοί, η ανάπτυξη είναι έννοια αδελφή της προόδου, αποτυχημένα σχήματα και τα δύο του παρωχημένου Διαφωτισμού της Δύσης. Τη μόνη διέξοδο από την εννοιολογική παγίδα του ανθρωποκεντρικού αυτού πνεύματος αποτολμώ να την περιγράψω επίσης με όρους της Αποκάλυψης: Η πεπτωκυία πλάσης, ο εκπεσμένος κόσμος άπας, θα σωθεί μόνον ως «Ανα-καίνησις» και όχι ως «Ανά-πτυξη» .

Και αναφέρω την παρακάτω ρήσεις από την Αποκάλυψη του Ιωάννου [21,8]
«Και είδον ουρανόν καινόν και γη καινήν: και γαρ πρώτος ουρανός και πρώτη γη απήλθον, και η θάλασσα ουκ έστιν έτι. .... Και είπεν ο καθήμενος επί τω θρόνω: ιδού καινά ποιώ πάντα.»

Αποσύρονται έτσι οι προσδοκίες μας από την πλασματική έννοια της ανάπτυξης, και ανάγονται στην προσμονή της  ανακαίνησης. Άλλωστε ήδη όλοι μας ένας προς έναν, λατρεύουμε την έννοια του καινού και προσπαθούμε να την χορτάσουμε με εκπεσμένα υποκατάστατα του πραγματικά καινού.